Prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy. Co mówi na ten temat Kodeks pracy?

Kornelia Szczurek

10 czerwca 2024 (08:00) / Aktualizacja: 7 czerwca 2024 (14:02) Komentuj teraz!

Relacje między pracownikiem a pracodawcą są kluczowym elementem funkcjonowania każdej organizacji, a ich prawidłowe uregulowanie jest niezbędne dla zachowania harmonii i efektywności w miejscu pracy. W Polsce te relacje szczegółowo reguluje Kodeks pracy, który definiuje zarówno prawa, jak i obowiązki obu stron.

Sprawdzamy, co mówi Kodeks pracy na temat praw pracowników takich jak prawo do bezpieczeństwa pracy, godziwego wynagrodzenia, urlopów wypoczynkowych oraz ochrony przed dyskryminacją i niesłusznym zwolnieniem. Omówimy również prawa pracodawców oraz obowiązki jednych i drugich.

Prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy

Zacznijmy od tego, że podstawowe prawa pracownika, podobnie zresztą, jak i obowiązki, określa Kodeks pracy. Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że dotyczy on wyłącznie osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. Pozostałe rodzaje umów, w tym umowę zlecenie, umowę o dzieło i B2B reguluje Kodeks cywilny. Warto znać obowiązki i prawa pracownicze, aby w razie czego od razu zareagować i wyciągnąć konsekwencje, jeśli ktoś zacznie je łamać.

Warto przeczytać: Informacja o warunkach zatrudnienia – czym jest i co powinna zawierać?

Jakie są prawa i obowiązki pracownika?

Prawa i obowiązki pracownika mają na celu zapewnienie harmonii i bezpieczeństwa w miejscu pracy.  Ich zrozumienie i przestrzeganie jest niezbędne dla utrzymania sprawnej organizacji pracy oraz zdrowych relacji między pracodawcą a osobami zatrudnionymi. Powinni je znać wszyscy pracownicy podejmujący pracę na podstawie umowy o pracę.

Pracodawca ma obowiązek stworzenia odpowiednich warunków pracy zgodnych z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, a także zapewnienia właściwego szkolenia dla pracowników. W przypadku naruszenia przepisów, osoby zatrudnione mają prawo zgłosić niedopełnianie obowiązków przez pracodawcę i domagać się odpowiednich działań naprawczych.

Podstawowe prawa pracownika

Osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę mają takie prawa wynikające z prawa pracy jak:

• prawo do swobodnego wyboru pracy,
• prawo do godnego wynagrodzenia za pracę,
• równe prawa z tytułu wykonywania takich samych obowiązków, w tym równe wynagrodzenie za tę samą pracę (równe traktowanie kobiet i mężczyzn),
• prawo do urlopu pracowniczego i wypoczynku (urlop wypoczynkowy, urlop okolicznościowy, urlop na żądanie etc.),
• prawo do urlopów związanych z ciążą i opieką nad dzieckiem (urlop macierzyński, urlop rodzicielski, urlop wychowawczy, urlop opiekuńczy),
• prawo do powrotu do pracy po urlopie bezpłatnym,
• prawo do przerw w pracy,
• prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,
• prawo do powstrzymania się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej,
• prawo do powstrzymania się od pracy, w sytuacji, gdy jej warunki nie spełniają przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom,
• prawo do organizowania się,
• prawo do wynagrodzenia w okresie wypowiedzenia,
• prawo do godności (zakaz dyskryminacji w miejscu pracy),
• prawo do odszkodowania w przypadku naruszenia przez pracodawcę przepisów związanych z równym traktowaniem i mobbingiem.

Podstawowe obowiązki pracownika

Prawa pracownicze zapewniają pracownikom szereg korzyści i ochrony, jednak oprócz nich są także określone obowiązki, które muszą być przestrzegane dla utrzymania harmonii i efektywności w miejscu pracy. Zakres obowiązków pracownika obejmuje m.in.:

• staranne i sumienne wykonywanie pracy,
• stosowanie się do poleceń przełożonych,
• przestrzeganie regulaminu zakładu pracy
• przestrzeganie czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy,
• zgłaszanie i usprawiedliwianie nieobecności,
• przestrzeganie BHP i przepisów przeciwpożarowych,
• dbanie o dobro zakładu pracy, ochrona jego mienia oraz zachowanie w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę,
• przestrzeganie zasad współżycia społecznego.

Jakie są prawa i obowiązki pracodawcy?

Prawo pracy ma chronić nie tylko osoby zatrudnione na umowę o pracę, ale też ich pracodawcę. Dlatego określa prawa pracownicze, jak również prawa i obowiązki pracodawcy. Poniżej przedstawiamy najważniejsze z nich.

Podstawowe prawa pracodawcy

Do najważniejszych praw pracodawcy należą:

• organizowanie pracy w sposób zapewniający pełne wykorzystanie czasu pracy oraz osiąganie przez pracowników, przy wykorzystaniu ich uzdolnień i kwalifikacji, wysokiej wydajności i należytej jakości pracy,
• kierowanie procesem pracy pracownika i rozliczanie go z efektów zleconej pracy,
• egzekwowanie od pracownika realizacji obowiązku sumiennego i starannego wykonywania pracy oraz realizacji poleceń pracodawcy dotyczących pracy,
• egzekwowania od pracownika obowiązków (przestrzegania czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy, regulaminu pracy i ustalonego w zakładzie porządku oraz przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów przeciwpożarowych),
• egzekwowanie dbałości o dobro zakładu pracy i ochrony jego mienie oraz zachowania w tajemnicy informacji, które mogłyby narazić pracodawcę na szkodę,
• przestrzeganie tajemnicy określonej w odrębnych przepisach,
• przestrzeganie obowiązujących w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego,
• nakładanie na pracowników kar porządkowych (kary upomnienia i nagany, kary pieniężnej),
• przyznawanie pracownikom wzorowo wypełniającym swoje zadania i obowiązki nagród i wyróżnień,
• zlecanie wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych (poza pewnymi wyjątkami) i rekompensowanie pracy nadliczbowej czasem wolnym,
• udzielenie pracownikowi urlopu bezpłatnego,
• kontrolowanie służbowej poczty elektronicznej pracownika na zasadach określonych przepisach prawa pracy,
• dokonywanie (na zasadach i w granicach określonych przepisami prawa pracy) potrąceń z wynagrodzenia pracownika określonych sum pieniężnych,
• wydanie polecenia wykonywania pracy zdalnej,
• wprowadzenie prewencyjnej kontroli trzeźwości pracowników.

Podstawowe obowiązki pracodawcy

Zatrudnienie pracownika na umowę o pracę wiąże się z koniecznością spełniania przez pracodawcę następujących obowiązków:

• informowanie pracowników rozpoczynających pracę, o zakresie ich obowiązków, sposobie wykonywania pracy na wyznaczonych stanowiskach oraz o ich podstawowych uprawnieniach,
• przeciwdziałanie dyskryminacji w zatrudnieniu,
• zapewnienie higienicznych i bezpiecznych warunków pracy,
• terminowe i prawidłowe wypłacanie wynagrodzeń,
• ułatwianie pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych,
• zaspokajanie w miarę posiadanych środków socjalnych potrzeb pracowników,
• stosowanie obiektywnych i sprawiedliwych kryteriów oceny pracowników oraz wyników ich pracy,
• wpływanie na kształtowanie w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego,
• przeciwdziałanie mobbingowi,
• organizowanie na swój koszt i w godzinach pracy pracownika szkoleń niezbędnych dla niego do wykonywania określonego rodzaju pracy lub pracy na danym stanowisku,
• respektowanie przerwy w pracy pracownika,
• zapewnienie pracownikowi materiałów i narzędzi pracy niezbędnych do wykonywania pracy zdalnej.

Kodeks pracy a zakaz konkurencji

Zakaz konkurencji to istotne narzędzie, które chroni interesy pracodawcy przed potencjalnymi szkodami spowodowanymi przez działalność konkurencyjną pracowników. Zgodnie z przepisami prawa, pracownik, który podpisze umowę o zakazie konkurencji, nie może prowadzić działalności konkurencyjnej wobec swojego pracodawcy ani pracować dla firmy, która prowadzi taką działalność. Jeśli pracownik złamie ten zakaz i pracodawca poniesie z tego powodu szkodę, może on domagać się odszkodowania od pracownika.

Dodatkowo zakaz konkurencji może obowiązywać również po zakończeniu stosunku pracy, ale musi być to wyraźnie określone w pisemnej umowie. Taka umowa musi także wskazywać okres obowiązywania zakazu oraz wysokość odszkodowania dla pracownika.

Co robić gdy pracodawca łamie prawa pracownicze

Gdy pracodawca łamie prawa pracownika, np. przepisy bezpieczeństwa pracy, istotne jest podjęcie zdecydowanych działań. Przede wszystkim pracownik powinien zgłosić niedopełnianie obowiązków bezpośredniemu przełożonemu lub działowi HR. Jeśli to nie przyniesie rezultatu, kolejnym krokiem jest skontaktowanie się z Państwową Inspekcją Pracy (PIP), która przeprowadzi kontrolę i może nałożyć sankcje na pracodawcę. Warto również rozważyć konsultację z prawnikiem specjalizującym się w prawie pracy, aby ocenić możliwość dochodzenia swoich praw przed sądem. Dokumentowanie wszystkich incydentów oraz posiadanie dowodów na łamanie praw pracowniczych może znacznie ułatwić postępowanie.

Warto przeczytać: Obowiązki pracodawcy, czyli co musisz wiedzieć, zatrudniając pracowników