Kontrola i wywiad skarbowy: przedsiębiorco poznaj swoje prawa i obowiązki

Kontrola skarbowa jest jednym z rodzajów kontroli państwowej, która związana jest z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Kontrola skarbowa przeprowadzana jest w celu ochrony interesów i praw majątkowych Skarbu Państwa oraz zapewnienia skuteczności wykonywania zobowiązań podatkowych i innych należności stanowiących dochód budżetu państwa lub państwowych funduszy celowych.

W jakich przypadkach kontrola

Celem kontorli może być również badanie zgodności z prawem gospodarowania mieniem innych państwowych osób prawnych, przeciwdziałanie i zwalczanie naruszeń prawa obowiązującego w zakresie obrotu towarowego z zagranicą i obrotu towarami przywożonymi z zagranicy oraz zapobieganie i ujawnianie przestępstw określonych w art. 228-231 kodeksu karnego wśród osób zatrudnionych lub pełniących służbę w jednostkach organizacyjnych podległych ministrowi właściwemu do spraw finansów publicznych.

Do zakresu przedmiotowego kontroli skarbowej należy (wg. przepisów ustawy z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej):

• kontrola rzetelności deklarowanych podstaw opodatkowania oraz prawidłowości obliczania i wpłacania podatków stanowiących dochód budżetu państwa, a także innych należności pieniężnych budżetu państwa lub państwowych funduszy celowych,
• ujawnianie i kontrola niezgłoszonej do opodatkowania działalności gospodarczej, a także dochodów nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach przychodów,
• kontrola źródeł pochodzenia majątku, w przypadku niezgłoszenia do opodatkowania działalności gospodarczej, a także dochodów nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach przychodów,
• kontrola celowości i zgodności z prawem gospodarowania środkami publicznymi oraz środkami pochodzącymi z Unii Europejskiej i międzynarodowych instytucji finansowych, podlegającymi zwrotowi,
• kontrola wywiązywania się z warunków finansowania pomocy ze środków pochodzących z Unii Europejskiej i międzynarodowych instytucji finansowych, podlegających zwrotowi,
• kontrola prawidłowości przekazywania środków własnych do budżetu Unii Europejskiej,
• certyfikacja i wydawanie deklaracji zamknięcia pomocy finansowej ze środków pochodzących z Unii Europejskiej,
• badanie celowości w czasie podejmowania decyzji i zgodności z prawem wykorzystania i rozporządzania mieniem państwowym, a w szczególności ujawnianie niedoborów, a także innych szkód w tym mieniu,
• badanie wykorzystania mienia otrzymanego od Skarbu Państwa w celu realizacji zadań publicznych oraz prawidłowości prywatyzacji mienia Skarbu Państwa,
• kontrola rzetelności wypełniania zobowiązań wynikających z udzielonych przez Skarb Państwa poręczeń i gwarancji,
• kontrola zgodności wykorzystania środków, których spłatę poręczył lub gwarantował Skarb Państwa, z ich przeznaczeniem,
• kontrola zgodności z prawem przywozu towarów dopuszczonych do obrotu na polskim obszarze celnym lub mających inne przeznaczenie celne oraz wywozu towarów za granicę, a także kontrola i ujawnianie towarów nielegalnie wprowadzonych na polski obszar celny,
• ujawnianie składników majątkowych podmiotów zobowiązanych do uiszczenia należności publicznych lub podejrzanych o czyny zagrożone karą grzywny lub karami pieniężnymi, w celu zapewnienia skuteczności poboru tych należności oraz wykonania orzeczeń lub mandatów karnych,
• kontrola oświadczeń o stanie majątkowym osób – obowiązanych do ich składania – zatrudnionych lub pełniących służbę w jednostkach organizacyjnych administracji celnej, podatkowej oraz kontroli skarbowej podległych ministrowi właściwemu do spraw finansów publicznych, w tym w urzędzie obsługującym tego ministra,
• kontrola resortowa jednostek organizacyjnych administracji celnej, podatkowej oraz kontroli skarbowej podległych ministrowi właściwemu do spraw finansów publicznych, w tym urzędu obsługującego tego ministra,
• badanie przestrzegania przez rezydentów i nierezydentów ograniczeń i obowiązków określonych w przepisach prawa dewizowego oraz warunków udzielonych na ich podstawie zezwoleń, zezwoleń dewizowych i zezwoleń na prowadzenie działalności kantorowej,
• prowadzenie działalności analitycznej i prognostycznej w odniesieniu do negatywnych zjawisk występujących w obszarze właściwości kontroli skarbowej oraz przedstawianie w tym zakresie informacji i analiz organom administracji rządowej.

W ramach kontroli skarbowej prowadzonej w zakresie kontroli rzetelności deklarowanych podstaw opodatkowania oraz prawidłowości obliczania i wpłacania podatków stanowiących dochód budżetu państwa, a także innych należności pieniężnych budżetu państwa lub państwowych funduszy celowych, jak również ujawniania i kontroli niezgłoszonej do opodatkowania działalności gospodarczej, a także dochodów nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach przychodów, badaniu podlega także rzetelność deklarowanych podstaw opodatkowania oraz prawidłowość obliczania i wpłacania zobowiązań podatkowych stanowiących dochód jednostek samorządu terytorialnego.

Kto podlega kontroli skarbowej?

• zobowiązani do świadczeń pieniężnych na rzecz Skarbu Państwa lub państwowych funduszy celowych,
• wydatkujący, przekazujący i otrzymujący środki publiczne oraz środki pochodzące z Unii Europejskiej i międzynarodowych instytucji finansowych, podlegające zwrotowi,
• zobowiązani do wywiązywania się z warunków finansowania pomocy ze środków, pochodzących z Unii Europejskiej i międzynarodowych instytucji finansowych, podlegających zwrotowi,
• władający i zarządzający mieniem państwowym,
• jednostki wykorzystujące mienie przekazane przez Skarb Państwa w celu realizacji zadań publicznych oraz sprywatyzowane mienie Skarbu Państwa,
• beneficjenci poręczeń i gwarancji udzielonych przez Skarb Państwa oraz podmioty, za które Skarb Państwa poręczył lub gwarantował,
• osoby zatrudnione lub pełniące służbę w jednostkach organizacyjnych administracji celnej, podatkowej oraz kontroli skarbowej podległych ministrowi właściwemu do spraw finansów publicznych, w tym w urzędzie obsługującym tego ministra, zobowiązane do składania oświadczeń o stanie majątkowym,
• jednostki organizacyjne administracji celnej, podatkowej oraz kontroli skarbowej podległe ministrowi właściwemu do spraw finansów publicznych, w tym urząd obsługujący tego ministra,
• płatnicy i inkasenci podatków i innych należności stanowiących dochód budżetu państwa lub państwowych funduszy celowych.

Organami kontroli skarbowej są:

• minister właściwy do spraw finansów publicznych jako naczelny organ kontroli skarbowej,
• Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej jako organ wyższego stopnia nad dyrektorami urzędów kontroli skarbowej,
• dyrektor urzędu kontroli skarbowej.

Jednostkami organizacyjnymi kontroli skarbowej są urzędy kontroli skarbowej i urząd obsługujący ministra właściwego do spraw finansów publicznych.

Postępowanie kontrolne

Kontrola skarbowa prowadzona jest zgodnie z planem kontroli. Plany te ustalane są przez dyrektorów urzędów kontroli skarbowej stosownie do zadań określonych przez Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej. Kontrola może być również prowadzona poza planem kontroli, w oparciu o uzyskane informacje lub materiały albo przeprowadzone analizy. Wszczęcie postępowania kontrolnego, z zastrzeżeniem art. 284a ust. 1 ustawy – Ordynacja podatkowa, następuje w formie postanowienia. Datą wszczęcia tego postępowania jest dzień doręczenia kontrolowanemu postanowienia o wszczęciu postępowania kontrolnego. Kontrolę przeprowadza inspektor wraz upoważnionymi pracownikami po doręczeniu kontrolowanemu upoważnienia do przeprowadzenia czynności kontrolnych oraz okazaniu legitymacji służbowych i znaków identyfikacyjnych. Upoważnienie do przeprowadzenia czynności kontrolnych jest wydawane przez dyrektora urzędu kontroli skarbowej lub Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej.

Powinno się w nim znaleźć:

• imię i nazwisko inspektora, imiona i nazwiska pracowników, wykonujących czynności kontrolne, a także osób, o których mowa w ust. 4, jeżeli osoby takie będą brać udział w czynnościach kontrolnych;
• numer legitymacji służbowej inspektora i upoważnionych pracowników;
• oznaczenie kontrolowanego;
• termin ważności upoważnienia;
• zakres kontroli,
• prawa i obowiązki kontrolowanego.

Uprawnienia kontrolera

W toku wykonywania czynności służbowych inspektorzy i pracownicy są zobowiązani do poszanowania godności człowieka oraz respektowania innych praw i wolności obywatelskich. Powinni oni wykonywać czynności służbowe w sposób możliwie najmniej naruszający dobra osobiste i majątkowe osób i przedsiębiorców, których te czynności dotyczą. Zatrzymanie osoby może być zastosowane tylko wówczas, gdy inne środki są nieskuteczne. Natomiast zatrzymanie pojazdów mechanicznych i innych środków przewozowych może być dokonywane tylko przez umundurowanych inspektorów i pracowników, którzy znajdują się w pobliżu oznakowanego pojazdu służbowego.

Inspektor powinien mieć możliwość filmowania i fotografowania oraz dokonywania nagrań dźwiękowych, jeżeli będzie to dowodem lub utrwali taki dowód. Możliwe jest również przeprowadzenie inwentaryzacji w niezbędnym zakresie. W celu zebrania niezbędnych informacji inspektor może:

• badać dokumenty i ewidencje objęte zakresem kontroli,
• zarządzać inwentaryzację,
• dokonywać oględzin,
• zabezpieczać zebrane dowody,
• legitymować osoby w celu ustalenia tożsamości, jeżeli jest to niezbędne dla potrzeb kontroli,
• zasięgać opinii biegłych,
• zbierać inne niezbędne materiały w zakresie objętym kontrolą,
• przesłuchiwać świadków,
• przesłuchiwać kontrolowanego w charakterze strony, jeżeli po wyczerpaniu środków dowodowych lub z powodu ich braku pozostały niewyjaśnione okoliczności mające znaczenie dla postępowania kontrolnego.

Osoby dokonujące czynności kontrolnych mogą swobodnie poruszać się po terenie kontrolowanej jednostki bez konieczności uzyskiwania przepustki. Osoby te nie podlegają również rewizji osobistej, nawet jeśli jest to wymóg regulaminu danej jednostki.

Inspektorzy i pracownicy wykonujący czynności kontrolne mogą w razie utrudniania przeprowadzania kontroli:

• legitymować osoby w celu ustalenia ich tożsamości;
• zatrzymywać i przeszukiwać osoby oraz przeszukiwać pomieszczenia, bagaż i ładunek;
• zatrzymywać pojazdy i inne środki przewozowe w celu przeprowadzenia kontroli przewożonych towarów lub dokumentów przewozowych dotyczących tych towarów, a także badać towary i pobierać ich próbki, oraz przeprowadzać kontrole rodzaju używanego paliwa przez pobranie próbek paliwa ze zbiornika pojazdu mechanicznego;
• zwracać się o niezbędną pomoc do innych jednostek organizacyjnych, przedsiębiorców i organizacji społecznych, jak również zwracać się w nagłych wypadkach do każdej osoby o udzielenie doraźnej pomocy, w ramach obowiązujących przepisów prawa.

W określonych przypadkach inspektorzy mogą nawet zastosować środki przymusu bezpośredniego (np. siła fizyczna).

Uprawnienia kontrolowanego

Jako kontrolowany musimy umożliwić inspektorowi dokonania czynności kontrolnych objętych zakresem kontroli. Wiąże się to m.in. z udostępnieniem obiektów, urządzeń i składników majątkowych, zapewnieniem wglądu w dokumentację i prowadzone ewidencje objęte zakresem kontroli, udostępnieniem samodzielnego pomieszczenia i miejsca do przechowywania dokumentów (jeżeli jest to możliwe).

W tym ostatnim przypadku, jeżeli nie możemy zapewnić odpowiednich warunków, kontrola jest przeprowadzana w siedzibie urzędu kontroli skarbowej, a my mamy obowiązek wydać ewidencje i dokumenty na czas kontroli. Powinniśmy również sporządzić kopie dokumentów wskazanych przez kontrolującego oraz udostępnić środki łączności i inne środki techniczne, które będą niezbędne do przeprowadzenia kontroli.

Czynności kontrolne prowadzone są głównie w siedzibie kontrolowanego, a również w miejscu przechowywania dokumentacji oraz w innych miejscach związanych z prowadzoną przez niego działalnością i w godzinach jej prowadzenia. Należy pamiętać, że informacje zdobyte w ramach kontroli skarbowej są tajemnicą skarbową. Jako kontrolowany mamy prawo brać udział w postępowaniu kontrolnym. Dlatego inspektor powinien zawiadomić nas o planowanych działaniach. Inspektor sporządza protokół z kontroli – jest to opis dokonanych ustaleń, wstęp do zakończenia kontroli, a nie końcowa ocena prawna. Możemy w ciągu 14 dni od dnia doręczenia nam protokołu przedstawić nasze zastrzeżenia lub wyjaśnienia. Są one rozpatrywane przez kontrolującego, który w ciągu 14 dni ustosunkowuje się do nich.

Zakończenie kontroli

Kontrola może zostać zakończona wydaniem decyzji bądź wyniku kontroli. Decyzja wydawana jest, gdy ustalenia kontrolne dotyczą podatków, których określanie lub ustalanie należy do właściwości naczelników urzędów skarbowych oraz podatku akcyzowego, a także opłat i niepodatkowych należności budżetu państwa, których określanie lub ustalanie należy do właściwości naczelników urzędów skarbowych. Wynik kontroli wydawany jest natomiast, gdy ustalenia dotyczą nieprawidłowości kontroli celowości i zgodności z prawem gospodarowania środkami publicznymi oraz środkami pochodzącymi z Unii Europejskiej i międzynarodowych instytucji finansowych, podlegającymi zwrotowi oraz nieprawidłowości innych niż przy wydawaniu decyzji, w szczególności w zakresie oświadczeń o stanie majątkowym. Ponadto, jeżeli ustalenia kontroli dotyczą spraw zakończonych decyzją organu podatkowego lub organu celnego, organ kontroli skarbowej sporządza wynik kontroli, który przekazuje właściwemu organowi podatkowemu lub organowi celnemu oraz kontrolowanemu. Dzięki temu uniknięto powstawania dwóch różnych decyzji dotyczących tej samej sprawy.

Przed wydaniem decyzji lub wyniku mamy 7dni na wypowiedzenie się w sprawie zebranego materiału dowodowego.

Decyzja

Decyzja określa wysokość zobowiązań podatkowych lub innych należności budżetowych. Wydaje ją nie inspektor (sporządza on wcześniej protokół, będący podstawą do wydania decyzji), lecz organ kontroli skarbowej: dyrektor urzędu kontroli skarbowej lub Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej. Decyzja powinna zawierać m.in. oznaczenie organu podatkowego, datę wydania, oznaczenie strony, podstawę prawnej, rozstrzygnięcie, uzasadnienie faktyczne i prawne, pouczenie o trybie odwoławczym. Decyzja jest doręczana kontrolowanemu oraz właściwemu urzędowi skarbowemu, który jest stroną władną egzekwować obowiązki wynikające z decyzji.

Od decyzji możemy się odwoływać. Odwołujemy się do właściwego dyrektora izby skarbowej lub właściwego dyrektora izby celnej – jeżeli decyzję wydał dyrektor urzędu kontroli skarbowej. Nie możemy się jednak odwoływać od decyzji wydanej przez Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej. Decyzja ostateczna dyrektora urzędu kontroli skarbowej lub Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej może zostać uchylona, zmieniona lub unieważniona przez Generalnego Inspektora. Możemy również złożyć wniosek do Generalnego Inspektora o ponowne rozpatrzenie sprawy. Jeżeli sprawa o wznowienie postępowania zakończyła się decyzją ostateczną Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej, właściwy jest ten właśnie organ. Do wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy stosujemy odpowiednio przepisy ustawy – Ordynacja podatkowa dotyczące odwołań.

Wynik kontroli

Wynik kontroli powinien zawierać: oznaczenie organu kontroli skarbowej, oznaczenie kontrolowanego, datę wydania, zakres kontroli, powołanie podstawy prawnej, końcowe ustalenia i wnioski, termin usunięcia nieprawidłowości wskazanych przez organ kontroli skarbowej oraz podpis organu kontroli skarbowej.

Wywiad skarbowy

Obok postępowania kontrolnego, kontrola skarbowa może przyjmować formę wywiadu skarbowego. Polega on na uzyskiwaniu, gromadzeniu, przetwarzaniu i wykorzystywaniu informacji o osobach oraz o dochodach, obrotach, rzeczach i prawach majątkowych podmiotów podlegających kontroli skarbowej w celu ustalenia deklarowanych podstaw opodatkowania, podatków stanowiących dochód budżetu państwa, a także innych należności pieniężnych budżetu państwa lub państwowych funduszy celowych, niezgłoszonej do opodatkowania działalności gospodarczej, a także dochodów nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach przychodów oraz zobowiązań podatkowych stanowiących dochód jednostek samorządu terytorialnego.

Wywiad skarbowy przeprowadza się również w celu kontroli zgodności z prawem przywozu towarów dopuszczonych do obrotu na polskim obszarze celnym lub mających inne przeznaczenie celne oraz wywozu towarów za granicę, kontroli i ujawnianiu towarów nielegalnie wprowadzonych na polski obszar celny, a także kontroli oświadczeń o stanie majątkowym osób – obowiązanych do ich składania – zatrudnionych lub pełniących służbę w jednostkach organizacyjnych administracji celnej, podatkowej oraz kontroli skarbowej podległych ministrowi właściwemu do spraw finansów publicznych, w tym w urzędzie obsługującym tego ministra.

Wywiad ma też na celu wykonywanie zadań określonych art. 3 ustawy o kontroli skarbowej. Wywiad skarbowy współdziała z organami, służbami i instytucjami państwowymi uprawnionymi do wykonywania czynności operacyjno – rozpoznawczych. Czynności te mogą być dokonywane w sposób niejawny, a pracownicy wywiadu mają prawo do obserwowania i rejestrowania przy użyciu środków technicznych obrazu zdarzeń i dźwięku w miejscach publicznych.

Sebastian Morawski, 2004-08-19