Jak zabezpieczyć swój majątek

Zarząd majątkiem małżonków

Temat zarządu majątkiem małżonków budzi mnóstwo emocji, a czasami także nieporozumień. Na wstępie należy zaznaczyć, że bardzo wiele zależy od tego, czy w małżeństwie konkretnych osób obowiązuje ustrój wspólności majątkowej, która w Polsce jest ustrojem ustawowym, tzn. powstaje z chwilą zawarcia związku małżeńskiego – chyba że małżonkowie zawarli majątkową umowę małżeńską i ustanowili rozdzielność majątkową.

I. Większość małżeństw w Polsce pozostaje przy ustawowej wspólności majątkowej i wówczas małżonkowie powinni pamiętać o następujących zasadach zarządu majątkiem wspólnym:

• w czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego – wynika to między innymi z tego, że wspólność majątkowa w małżeństwie jest współwłasnością łączną, a to oznacza, że w czasie jej trwania małżonkowie nie mają udziałów określonych ułamkowo;
• oboje małżonkowie obowiązani są współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym, a w szczególności udzielać sobie wzajemnych informacji o stanie tego majątku, o wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym i o zobowiązaniach obciążających taki majątek;
• każdy z małżonków może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym, jednak od tej zasady są bardzo ważne wyjątki wynikające wprost z przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego;
  1. czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków,
  2. czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal,
  3. czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa,
  4. darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.

Pamiętać zatem należy, że przy czynnościach opisanych wyżej powinni być obecni albo oboje małżonkowie, i wyrazić na te czynności zgodę, albo czynności tych dokonuje tylko jeden z małżonków, ale musi on dysponować zgodą drugiego małżonka. Jeżeli czynność prawna dokonywana przez jednego z małżonków wymaga szczególnej formy, np. aktu notarialnego, to zgoda drugiego małżonka na dokonanie takiej czynności także musi mieć formę aktu notarialnego. Dotyczy to w szczególności najpopularniejszych umów, takich jak nabycie lub zbycie (np. sprzedaż, darowizna, zamiana, umowa o dożywocie, ustanowienie służebności lub użytkowania), których przedmiotem są nieruchomości niezabudowane lub zabudowane, lokale mieszkalne i niemieszkalne lub spółdzielcze własnościowe prawa do lokali, a także prawo użytkowania wieczystego.

II. Nawet jeżeli w małżeństwie obowiązuje wspomniana wyżej wspólność majątkowa, mogą istnieć przedmioty majątkowe nieobjęte tą wspólnością – są to przedmioty stanowiące majątek osobisty każdego z małżonków. Nie w każdym małżeństwie małżonkowie muszą posiadać majątek osobisty. Wszystko zależy od sposobu nabycia konkretnych przedmiotów majątkowych. Art. 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego szczegółowo wymienia składniki majątkowe, które należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Przykładowo można podać, że są to przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej, tzn. przed zawarciem małżeństwa, przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił.

W przeciwieństwie do majątku wspólnego, składnikami majątku osobistego zarządza zawsze samodzielnie tylko ten małżonek, do którego należą te składniki.

Przykład 1. Mąż ma lokal mieszkalny nabyty przed zawarciem związku małżeńskiego. Może nim swobodnie dysponować bez zgody żony, a za pieniądze uzyskane np. ze sprzedaży takiego mieszkania może kupić dowolną rzecz, która także będzie jego majątkiem osobistym, pomimo że nabyta została już w czasie trwania małżeństwa.

Przykład 2. Żona, w czasie trwania małżeństwa, otrzymała od swoich rodziców lokal mieszkalny. Darowizna uczyniona była wyłącznie na jej rzecz. Lokal nie wchodzi do majątku wspólnego i stanowi majątek osobisty żony, którym może swobodnie dysponować bez zgody męża.

Uwaga! W przypadku rozwodu przedmioty majątkowe należące do majątku osobistego nie podlegają podziałowi pomiędzy małżonkami.

III. Całkowicie odmiennie wygląda natomiast sytuacja zarządu majątkiem, jeżeli w małżeństwie została ustanowiona rozdzielność majątkowa.

W zakresie przedmiotów majątkowych nabytych w czasie trwania rozdzielności majątkowej każdy z małżonków samodzielnie podejmuje wszystkie decyzje dotyczące zbywania, nabywania i obciążania swojego majątku, w tym także zaciągania kredytów i pożyczek, i nie musi uzyskiwać żadnej zgodny drugiego małżonka. Każdy z małżonków zarządza samodzielnie swoim majątkiem.

Oczywiście treść tej broszury w żaden sposób nie wyczerpuje w całości skomplikowanego tematu związanego z zarządem majątkiem małżonków. Istnieje wiele zagadnień, z którymi warto zapoznać się przed zawarciem związku małżeńskiego, czy też zawierając małżeńską umowę majątkową. O zarządzie majątkiem małżonków warto zresztą dowiedzieć się więcej nie tylko w czasie trwania małżeństwa, ale także po jego ustaniu.

Małżeńskie umowy majątkowe wymagają formy aktu notarialnego. Takiej samej formy wymagają wszelkie umowy dotyczące przeniesienia własności nieruchomości, prawa użytkowania wieczystego, spółdzielczych własnościowych praw do lokali, czy też czynności zmierzające do ustanowienia służebności i użytkowania. Dotyczy to również umów o podział majątku wspólnego i umów o dział spadku, jeżeli ich przed¬miotem są rzeczy lub prawa wymienione wyżej.

Przy zawieraniu umów lub dokonywaniu innych czynności notarialnych notariusz zawsze udzieli wyczerpujących informacji.

Jak prowadzić działalność gospodarczą bezpiecznie dla majątku rodziny

Wiele osób w obecnych czasach środki na swoje utrzymanie czerpie z różnego rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej. Niestety ten sposób zarabiania pieniędzy, pomimo że bywa bardzo efektywny w warunkach gospodarki rynkowej i cieszy się dużą popularnością, niesie jednak ze sobą także pewne ryzyko, przede wszystkim w wymiarze ekonomicznym.

Ryzyko to budzi szczególnie duży niepokój u osób pozostających w związkach małżeńskich, często mających dzieci. Zgromadzony majątek ma zapewnić bezpieczeństwo i byt rodziny. Jest zatem zupełnie zrozumiałe, że osoba podejmująca określoną działalność gospodarczą nie chce, aby ewentualne negatywne skutki takiej działalności były ekonomicznym zagrożeniem dla rodziny.

Szczególną uwagę zwrócić tutaj należy na działalność gospodarczą podejmowaną w formie jednoosobowych firm, które funkcjonują na zasadzie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej. Jest to jedna z najpopularniejszych form gospodarczej działalności, ale trzeba mieć świadomość, że wiąże się ona z ryzykiem majątkowym.

Jak zatem kształtuje się wówczas odpowiedzialność majątkiem rodziny? Rozróżnić trzeba dwie sytuacje: pierwszą, kiedy w małżeństwie obowiązuje wspólność ustawowa, która w Polsce powstaje z chwilą zawarcia związku małżeńskiego, i drugą, kiedy małżonkowie zawarli majątkową umowę małżeńską i ustanowili w swoim małżeństwie rozdzielność majątkową. Warto pamiętać, że rozdzielność majątkową można ustanowić zarówno przed zawarciem związku małżeńskiego (wówczas po zawarciu związku wspólność w ogóle nie powstaje), jak i w czasie trwania małżeństwa (wówczas wspólność majątkowa ustaje z chwilą zawarcia małżeńskiej umowy majątkowej).

I. W przypadku istnienia w małżeństwie ustroju wspólności ustawowej kluczowa jest zasada wynikająca z art. 41 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków. Jeżeli zatem np. małżonek prowadzący działalność gospodarczą zaciągnie kredyt na rozwój swojej firmy i uczyni to za zgodą drugiego małżonka, to w przypadku niespłacania takiego kredytu bank będzie mógł dochodzić swoich należności z majątku wspólnego małżonków.

Zasada ta doznaje jednak pewnego ograniczenia wówczas, gdy zobowiązanie zaciągnięte zostało przez jednego z małżonków bez zgody drugiego małżonka. W takiej sytuacji wierzyciel może żądać zaspokojenia jedynie z majątku osobistego dłużnika, z jego wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych z innej działalności zarobkowej, a także z korzyści uzyskanych przez dłużnika z jego praw takich, jak: prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy. Jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, to dłużnik (małżonek, który zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka) odpowiada także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa.

Szczególna zasada odpowiedzialności istnieje w sytuacji, kiedy wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności ustawowej lub dotyczy majątku osobistego jednego z małżonków. Wówczas wierzyciel może żądać zaspokojenia jedynie z majątku osobistego dłużnika, z jego wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych z innej działalności zarobkowej, a także z korzyści uzyskanych przez dłużnika z jego praw, takich jak: prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy.

II. Zupełnie inaczej kształtują się zasady odpowiedzialności małżonka prowadzącego działalność gospodarczą, jeżeli w jego małżeństwie ustanowiona została rozdzielność majątkowa. W takiej sytuacji każdy z małżonków zarządza samodzielnie swoim majątkiem, a co za tym idzie – ponosi pełną odpowiedzialność, ale tylko ze swojego majątku. Drugi małżonek nie odpowiada swoim majątkiem za zobowiązania swojego męża lub swojej żony. Pamiętać jednak należy, że jeżeli rozdzielność majątkowa powstała w trakcie trwania małżeństwa, to może istnieć majątek małżonków nabyty przez nich od chwili zawarcia związku małżeńskiego do chwili ustanowienia rozdzielności majątkowej – objęty dotychczas wspólnością majątkową. Z części tego majątku wierzyciel może żądać także zaspokojenia, chyba że przed powstaniem wierzytelności małżonkowie podzielą się tym majątkiem w drodze umowy o podział majątku wspólnego.

Co zatem zrobić, gdy planujemy rozpoczęcie działalności gospodarczej albo odwrotnie – już ją prowadzimy, ale planujemy zawarcie związku małżeńskiego?

• Jeżeli w naszym małżeństwie obowiązuje wspólność ustawowa…

Chociaż wydaje się to paradoksalne, można założyć, że ponieważ działalność gospodarcza jest źródłem przychodów dla naszej rodziny, to w przypadku niepowodzenia finansowego rodzina powinna pomóc nam w spłacie długów. W tym wariancie zakładamy, że albo ominą nas ewentualne kłopoty finansowe, albo ewentualne zobowiązania pokryjemy z majątku wspólnego.

• Jeżeli chcemy zwiększyć ochronę majątku rodziny…

Należy rozważyć ustanowienie w małżeństwie rozdzielności majątkowej. Wtedy zasady odpowiedzialności związane z działalnością gospodarczą będą dużo prostsze. Wszystkie decyzje podejmujemy sami i sami ponosimy za nie odpowiedzialność.

Rozdzielność majątkowa budzi jednak także różnego rodzaju obawy szczególnie tego małżonka, który nie prowadzi działalności gospodarczej i bardzo często boi się, że np. w przypadku rozwodu pozostanie bez żadnego majątku. Dotyczy to zwłaszcza jakże częstej sytuacji, gdy np. żona nie pracuje zawodowo i zajmuje się prowadzeniem domu i wychowywaniem dzieci.

Dobrym rozwiązaniem będzie wówczas zawarcie umowy rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. W takim przypadku dorobkiem każdego z małżonków jest wzrost wartości jego majątku po zawarciu umowy majątkowej. Zatem jeżeli od dnia zawarcia takiej umowy do dnia np. rozwodu dorobek jednego z małżonków będzie znacznie większy od dorobku drugiego z nich, to wówczas małżonek słabszy ekonomicznie może żądać odpowiedniego wyrównania dorobków. Ten typ umowy wprowadzony został do polskiego porządku prawnego na podstawie ustawy z dnia 17.06.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw.

Wszystkie majątkowe umowy małżeńskie wymagają formy aktu notarialnego. Również umowy o podział majątku wspólnego (np. po rozwodzie lub po ustanowieniu rozdzielności majątkowej w czasie trwania małżeństwa) dobrze jest zawierać w formie aktu notarialnego. Forma ta jest obowiązkowa, jeżeli przedmiotem takiej umowy są np. umowy dotyczące przeniesienia własności nieruchomości, prawa użytkowania wieczystego, spółdzielczych własnościowych praw do lokali.

Wspólność majątkowa, majątek osobisty, umowy majątkowe małżeńskie

Wiele osób, podejmując decyzję o zawarciu związku małżeńskiego, zastanawia się, co będzie się działo z ich dotychczasowym majątkiem.

Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego regulują zasady dotyczące stosunków majątkowych małżeńskich, określają, jakie przedmioty majątkowe stanowią majątek osobisty małżonków oraz jaki rodzaj umowy mogą małżonkowie lub przyszli małżonkowie zawrzeć, aby zmienić zasady, które będą obowiązywały w ich małżeństwie w zakresie stosunków majątkowych.

I. Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy prawa wspólność majątkowa obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Przedmioty majątkowe tak nabyte stanowią majątek wspólny małżonków. Do majątku wspólnego małżonków należą w szczególności:

• pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków,
• dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków,
• środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków.

II. Wspólność majątkowa powstała z chwilą zawarcia małżeństwa obowiązuje przez cały czas jego trwania. Wcześniejsze jej ustanie może nastąpić jedynie w razie:

• zawarcia przez małżonków umowy, którą wspólność ustawową rozszerzą lub ograniczą albo ustanowią rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków – z chwilą zawarcia umowy lub z chwilą w niej oznaczoną,
• ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej – z chwilą oznaczoną w wyroku,
• ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków – z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o ubezwłasnowolnieniu,
• ogłoszenia upadłości jednego z małżonków – z chwilą ogłoszenia upadłości,
• orzeczenia separacji – z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia o separacji.

Uwaga! Umowę majątkową małżeńską można zawrzeć przed zawarciem związku małżeńskiego.

III. Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zawierają wyczerpujące wyliczenie przedmiotów majątkowych, które w ustroju wspólności nie wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków, lecz należą do ich majątków osobistych. Kryteria, które zdecydowały o zaliczeniu poszczególnych przedmiotów do majątku osobistego każdego z małżonków, nie są jednolite. W zasadzie są to: sposób nabycia, przezna-czenie lub charakter tych przedmiotów.

Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

• przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności majątkowej,
• przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił,

Przykład: Jan i Maria Kowalscy są małżeństwem. Rodzice Marii Kowalskiej doko­nali darowizny mieszkania dla córki Marii i zięcia Jana, zastrzegając, że przedmiot darowizny wejdzie w skład majątku wspólnego obdarowanych; wówczas z chwilą przyjęcia takiej darowizny mieszkanie będzie należało do ich majątku wspólnego.

• prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,
• przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków,
• prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,

Przykład: Osobisty majątek każdego z małżonków stanowią takie prawa niezbywalne, jak np. służebności osobiste, przysługujące jednemu z małżonków użytkowanie czy prawo dożywocia.

• przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,
• wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,

Uwaga! Pobrane w czasie trwania wspólności ustawowej wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków wchodzą w skład ich majątku wspólnego, natomiast wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków stanowią jego majątek osobisty.

• przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,
• prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
• przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Darowizny w rodzinie

Każdy, kto zgromadził w swoim życiu jakiś majątek, zastanawia się, w jaki sposób może go przekazać osobom bliskim. Nie są to decyzje łatwe, wymagają zawsze przemyślenia i indywidualnego rozstrzygnięcia, czy chcemy być właścicielami majątku do końca życia i zadysponować nim tylko poprzez wskazanie spadko­biercy w testamencie, czy też przekażemy go już za życia w formie darowizny lub umowy o dożywocie. Każda z form przekazania majątku ma inne skutki i to od nas zależy, jakiego wyboru dokonamy.

I. Jedną z bardzo popularnych form rozrządzenia majątkiem jest sporządzenie testa­mentu. Ten sposób pozwala nam być właścicielem całego majątku i o nim decydować, a tylko oświadczeniem woli wskazać spadkobiercę, spadkobierców lub zapisobiercę, którzy nabędą prawa do pozostawionego majątku po naszej śmierci, po przeprowadzeniu w tym zakresie stosownego postępowania spadkowego. Ramy niniejszego opracowania nie pozwalają jednak na szczegółowe omówienie tego zagadnienia.

II. Kolejną bardzo popularną formą przekazywania poszczególnych składników naszego majątku wybranym przez nas osobom są umowy darowizny. Od darczyńcy zależy, komu będzie chciał przekazać majątek lub poszczególne jego składniki. Często również rodzice jednego z przyszłych małżonków podejmują decyzję o doko­naniu darowizny mieszkania dla dziecka w obawie, iż darowizna dokonana po ślubie oznaczać będzie, że mieszkanie automatycznie będzie należało do małżonków. Należy pamiętać, że darowizna dokonana dla dziecka – czy to przed zawarciem przez nie związku małżeńskiego, czy to w jego trakcie – będzie stanowiła majątek osobisty dziecka, pomimo że w jego małżeństwie będzie obowiązywała wspólność majątkowa.

W umowie darowizny można ustanowić na rzecz darczyńcy tzw. służebność osobistą mieszkania, która zapewni darczyńcy prawo zamieszkiwania w darowanej nieruchomości.

Darowizna może być uczyniona również na rzecz małoletnich dzieci.

Osobami reprezentującymi małoletnie dzieci, które pozostają pod ich władzą rodzicielską, są rodzice, będący przedstawicielami ustawowymi dziecka.

Jeżeli małoletnie dziecko otrzymuje darowiznę nieruchomości wolnej od wszel­kich długów i ciężarów, to wówczas każdy z rodziców może samodzielnie działać jako przedstawiciel ustawowy dziecka. Jednakże żaden z rodziców nie może reprezentować dziecka:

• przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską;
• przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wychowania.

Jeżeli małoletnie dziecko miałoby otrzymać darowiznę nieruchomości obciążonej jakimikolwiek prawami lub długami, to wówczas do przyjęcia takiej darowizny niezbędne jest uzyskanie przez przedstawicieli ustawowych zgody sądu rodzinnego i opiekuńczego.

Zarząd majątkiem dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską sprawują rodzice, przy czym nie obejmuje on zarobku dziecka ani przedmiotów oddanych mu do swo­bodnego użytku. Ponadto w umowie darowizny lub w testamencie można zastrzec, że przedmioty przypadające dziecku z tytułu darowizny lub testamentu nie będą objęte zarządem sprawowanym przez rodziców. W przypadku takim, gdy darczyńca lub spadkodawca nie wyznaczył zarządcy, zarząd sprawuje kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.

Uwaga! Darowizny dokonane na rzecz małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, rodzeństwa, ojczyma i macochy są zwolnione z podatku od darowizny.

III. Coraz bardziej popularną formą przekazywania majątku jest umowa o dożywocie. W zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązuje się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie; powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienie, ubrania, zapewnić mieszkanie, światło i opał, a także odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w choro­bie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. Przeniesienie własności nieruchomości następuje na podstawie umowy o dożywocie, z jednoczesnym obciążeniem nieruchomości prawem dożywocia, które podlega wpisowi do księgi wieczystej.

Uwaga! Przy umowie dożywocia na nabywcy nieruchomości ciąży obowiązek po­datkowy od czynności cywilnoprawnych w wysokości 2% wartości nieruchomości.

Przy wszystkich umowach i innych czynnościach notarialnych notariusz zawsze udzieli wyczerpujących informacji.

Krajowa Rada Notarialna