Czas pracy, zaraz po zarobkach, jest najczęściej pojawiającym się zagadnieniem dotyczącym relacji pomiędzy pracodawcą a pracownikiem. Ustawodawca już kilkakrotne nowelizował przepisy kodeksu pracy dotyczące czasu pracy. W ostatnim czasie nowych zasad rozliczania czasu pracy doczekały się dwie duże grupy społeczne: lekarze i kierowcy.

Prawne uwarunkowania czasu pracy

Zgodnie z art. 128 § 1 kodeksu pracy (dalej: k.p.) czasem pracy jest czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. Ustawodawca w art. 128 par. 1 k.p. nie wiąże czasu pracy z czasem realnego, efektywnego świadczenia pracy, lecz z czasem pozostawania w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. Takie ujęcie kategorii czasu pracy wiąże się ściśle z konstrukcją stosunku pracy, w ramach którego pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz i ryzyko pracodawcy, a pracodawca do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem (art. 22 § 1 k.p.).

Zatem pracownik wykonuje swoje podstawowe zobowiązanie, oddając do dyspozycji pracodawcy, całą swoją zdolność do wykonywania pracy o określonym czasie pracy. To na ile zdolność ta jest faktycznie wykorzystywana, zależy już od warunków pracy i jej organizacji, a ryzyko w tym zakresie obciąża w głównej mierze pracodawcę.

Pozostawanie w gotowości do pracy musi być związane z zobowiązaniem pracownika do świadczenia umówionej pracy, stanowiącym istotę stosunku pracy. W wyroku z dnia 31 maja 2001 r. (I PKN 448/2000) Sąd Najwyższy stwierdził, że czas społecznie wykonywanej przez pracownika pracy, nieobjętej zakresem jego obowiązków pracowniczych, nie jest wykonywaniem pracy, za którą przysługuje wynagrodzenie ze stosunku pracy. W uzasadnieniu do tego orzeczenia może przeczytać między innymi, że pełnienie przez pracownika nieobjętych powinnościami pracowniczymi funkcji społecznych w zakładzie pracy nie stanowiło wykonywania umówionej pracy i nie przekształciło czasu pracy społecznej w czas pracy, za który pracownikowi przysługuje wynagrodzenie za pracę.

Podstawowa, dobowa norma czasu pracy ustalona została na poziomie ośmiu godzin. Zgodnie z art. 128 § 3 k.p. doba oznacza kolejne 24 godziny liczone od godziny, w której pracownik rozpoczyna pracę, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy. Tygodniowa norma czasu pracy w ramach podstawowego trybu pracy nie ma charakteru sztywnego, lecz przeciętny. Zatem powinna być rozliczana w przyjętym okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż cztery miesiące. Ustanowienie przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy oznacza, że podstawowy czas pracy nabrał pewnych cech równoważnego czasu pracy. Unormowanie to dopuszcza bowiem stosowanie rozkładów czasu pracy umożliwiających względnie elastyczne gospodarowanie nominałem czasu pracy wynikającym z przyjętego okresu rozliczeniowego, a więc okresu dłuższego niż jeden tydzień.

Możliwe jest zastosowanie rozkładów czasu pracy przewidujących pracę w ciągu 6 dni tygodnia po 8 godzin na dobę, nawet w tygodniach następujących po sobie, przy jednoczesnym ustaleniu odpowiednio mniejszej liczby dni pracy w innych tygodniach cyklu rozliczeniowego, przy zachowaniu niezbędnej liczby dni wolnych od pracy, wynikających z zasady pięciodniowego tygodnia pracy.

Czas pracy lekarzy skrócony do 48 godzin

Zgodnie z ustawą z 24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy o zakładach opieki zdrowotnej i szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 176, poz. 1240), od 1 stycznia 2008 czas pracy lekarzy nie może być dłuższy niż średnio 48 godzin tygodniowo.

Zgodnie z sierpniową nowelizacją ustawy o zakładach opieki zdrowotnej, czas pracy lekarzy nie może przekraczać siedmiu godzin 35 minut na dobę, czyli przeciętnie 37 godzin i 55 minut na tydzień w pięciodniowym tygodniu pracy. Maksymalny czas pracy lekarzy został określony na 48 godzin tygodniowo, wliczając w to również dyżury medyczne.

Czas pracy pracowników technicznych, obsługi i gospodarczych, w przyjętym okresie rozliczeniowym, nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin na tydzień w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym.

Czas pracy pracowników komórek organizacyjnych (zakładów, pracowni):

• radiologii, radioterapii, medycyny nuklearnej – stosujących w celach diagnostycznych lub leczniczych źródła promieniowania jonizującego,
• fizykoterapii, patomorfologii, histopatologii, cytopatologii, cytodiagnostyki, medycyny sądowej lub prosektoriów

nie może przekraczać 5 godzin na dobę i przeciętnie 25 godzin na tydzień w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. Do tej pory było to przeciętnie 26 godzin i 15 minut.

Czas pracy pracowników niewidomych zatrudnionych na stanowiskach wymagających kontaktu z pacjentami, w przyjętym okresie rozliczeniowym, nie może przekraczać 6 godzin na dobę i przeciętnie 30 godzin na tydzień w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. Dotychczas było to 31,5 godziny.

Jeżeli jest to uzasadnione, rodzajem pracy lub jej organizacją w stosunku do pracowników zakładu opieki zdrowotnej mogą być stosowane rozkłady czasu pracy, w których dopuszczalne jest przedłużenie wymiaru czasu pracy do 12 godzin na dobę, z zastrzeżeniem pracowników radiologii, radioterapii, medycyny nuklearnej, fizykoterapii, patomorfologii, histopatologii, cytopatologii, cytodiagnostyki, medycyny sądowej lub prosektoriów. W rozkładach czas pracy pracowników, nie może przekraczać przeciętnie 37 godzin 55 minut na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym, a w stosunku do powołanych powyżej  pracowników, przeciętnie 40 godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym.

Okres rozliczeniowy tych pracowników nie może być dłuższy niż miesiąc. W szczególnie uzasadnionych przypadkach okres rozliczeniowy może być przedłużony, nie więcej jednak niż do 4 miesięcy.

ZOZ-y wobec zmian w czasie pracy

Pracodawcy lekarzy, zarządzający ZOZ-ami mogą być zobowiązani do pełnienia w tym zakładzie dyżuru medycznego. Czas pełnienia dyżuru wlicza się do czasu pracy. Praca w ramach pełnienia dyżuru medycznego może być planowana również w zakresie, w jakim przekraczać będzie 37 godzin 55 minut na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym. Do pracy w ramach pełnienia dyżuru nie stosuje się przepisów art. 151(3) i art. 151(4) k.p. Do wynagrodzenia za pracę w ramach pełnienia dyżuru medycznego stosuje się odpowiednio przepisy art. 151(1) § 1-3 k.p.

Zasad wynagradzania, o których mowa w przepisach art. 151(1) § 1-3 k.p., nie stosuje się do lekarzy stażystów, których zasady wynagradzania określają odrębne przepisy. Należy też pamiętać, że lekarze oraz inni posiadający wyższe wykształcenie pracownicy wykonujący zawód medyczny, zatrudnieni w zakładzie opieki zdrowotnej przeznaczonym dla osób, których stan zdrowia wymaga udzielania całodobowych świadczeń zdrowotnych, mogą być, po wyrażeniu na to zgody na piśmie, zobowiązani do pracy w zakładzie opieki zdrowotnej w wymiarze przekraczającym przeciętnie 48 godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym. W takim wypadku nie ma zastosowania przepis art. 151 § 3 k.p.

Okres rozliczeniowy, nie może być dłuższy niż 4 miesiące. Pracodawca jest obowiązany prowadzić i przechowywać ewidencję czasu pracy pracowników oraz udostępniać ją organom właściwym do sprawowania nadzoru i kontroli nad przestrzeganiem prawa pracy, które mogą, z powodów związanych z bezpieczeństwem lub zdrowiem pracowników, a także w celu zapewnienia właściwego poziomu udzielania świadczeń zdrowotnych, zakazać albo ograniczyć możliwość wydłużenia maksymalnego tygodniowego wymiaru czasu pracy.

Pracodawca nie może podejmować działań dyskryminujących wobec pracowników, którzy nie wyrazili zgody na 48 godzinny na tydzień pracy. Pracodawca jest obowiązany dostarczać organom właściwym do sprawowania nadzoru i kontroli nad przestrzeganiem prawa pracy, na ich wniosek, informacje o przypadkach, w których pracownicy wyrazili zgodę w celu wykonywania pracy w wymiarze przekraczającym 48 godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym.

Do wynagrodzenia za pracę w wymiarze przekraczającym przeciętnie 48 godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym stosuje się odpowiednio art. 151(1) § 1-3 k.p.

Pracownikowi przysługuje w każdej dobie prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku. Pracownikowi pełniącemu dyżur medyczny okres odpoczynku powinien być udzielony bezpośrednio po zakończeniu pełnienia dyżuru medycznego. Ponadto, pracownikowi przysługuje w każdym tygodniu prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku, obejmującego co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego. W przypadku uzasadnionym organizacją pracy w zakładzie pracownikowi, przysługuje w każdym tygodniu prawo do co najmniej 24 godzin nieprzerwanego odpoczynku, udzielanego w okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż 14 dni.

Pracownikom wykonującym zawód medyczny, zatrudnionym w systemie pracy zmianowej w zakładach opieki zdrowotnej przeznaczonych dla osób, których stan zdrowia wymaga całodobowych świadczeń zdrowotnych, przysługuje dodatek w wysokości:

• co najmniej 65 % stawki godzinowej wynagrodzenia zasadniczego, za każdą godzinę pracy wykonywanej w porze nocnej;
• co najmniej 45 % stawki godzinowej wynagrodzenia zasadniczego, za każdą godzinę pracy wykonywanej w porze dziennej w niedziele i święta oraz dni wolne od pracy wynikające z przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy.

Czas pracy kierowców

Od 20 czerwca 2007 r. obowiązuje kierowców zmiana w ustawie o czasie pracy kierowców. Nowelizacja wprowadziła nowe zasady stosowania norm dotyczących okresów prowadzenia pojazdów, obowiązkowych przerw w prowadzeniu i gwarantowanych okresów odpoczynku, określonych rozporządzeniem (WE) nr 561/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie harmonizacji niektórych przepisów socjalnych odnoszących się do transportu drogowego, oraz okresy prowadzenia pojazdów, obowiązkowe przerwy w prowadzeniu i gwarantowane okresy odpoczynku kierowców:

• zatrudnionych na podstawie stosunku pracy,
• nie będących pracownikami – wykonujących przewozy regularne na trasach nie przekraczających 50 km pojazdami.

Czasem pracy kierowcy jest czas od rozpoczęcia do zakończenia pracy, która obejmuje wszystkie czynności związane z wykonywaniem przewozu drogowego, a w szczególności:

• prowadzenie pojazdu;
• załadowywanie i rozładowywanie oraz nadzór nad załadunkiem i wyładunkiem;
• nadzór oraz pomoc osobom wsiadającym i wysiadającym;
• czynności spedycyjne;
• obsługę codzienną pojazdów i przyczep;
• inne prace podejmowane w celu wykonania zadania służbowego lub zapewnienia bezpieczeństwa osób, pojazdu i rzeczy;
• niezbędne formalności administracyjne;
• utrzymanie pojazdu w czystości.

Do czasu pracy kierowcy nie wlicza się:

• czasu dyżuru, jeżeli podczas dyżuru kierowca nie wykonywał pracy;
• nieusprawiedliwionych postojów w czasie prowadzenia pojazdu;
• dobowego nieprzerwanego odpoczynku;
• przerwy w pracy.

Dla celów rozliczania czasu pracy i ustalania uprawnienia do wynagradzania za pracę w godzinach nadliczbowych, przez dobę należy rozumieć 24 kolejne godziny, poczynając od godziny, w której kierowca rozpoczyna pracę zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy. W każdej dobie kierowcy przysługuje prawo, do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku. Dobowy odpoczynek, z wyłączeniem odpoczynku kierowców, może być wykorzystany w pojeździe, jeżeli pojazd znajduje się na postoju i jest wyposażony w miejsce do spania. W przypadku zmiany pory wykonywania pracy przez kierowcę w związku z jego przejściem na inną zmianę zgodnie z ustalonym rozkładem czasu pracy, nieprzerwany tygodniowy okres odpoczynku może obejmować mniejszą liczbę godzin, nie może być jednak krótszy niż 24 godziny.

Dzienny czas prowadzenia pojazdu od zakończenia jednego dziennego okresu odpoczynku do rozpoczęcia następnego dziennego okresu odpoczynku lub między dziennym okresem odpoczynku a tygodniowym okresem odpoczynku nie może przekroczyć 10 godzin. Dzienny czas prowadzenia pojazdu oznacza łączny czas prowadzenia pojazdu określony w rozkładzie czasu pracy kierowcy na daną dobę, zgodnie z ustalonym rozkładem jazdy. Tygodniowy łączny czas prowadzenia pojazdu nie może przekraczać 60 godzin, a w ciągu dwóch kolejnych tygodni 90 godzin.

Kierowcy przysługuje przerwa przeznaczona na odpoczynek w wymiarze nie krótszym niż 30 minut, w przypadku gdy łączny dzienny czas prowadzenia pojazdu wynosi od 6 do 8 godzin, oraz w wymiarze nie krótszym niż 45 minut w przypadku, gdy łączny dzienny czas prowadzenia pojazdu przekracza 8 godzin. Przerwa ta przysługuje kierowcy przed upływem 6 godzin łącznego dziennego czasu prowadzenia pojazdu.

Przerwy mogą być dzielone na okresy krótsze, które są wykorzystywane w czasie prowadzenia pojazdu zgodnie z obowiązującym kierowcę rozkładem jazdy, pod warunkiem że jedna z przerw trwa co najmniej 15 minut.

Tygodniowy okres odpoczynku rozpoczyna się nie później niż po zakończeniu sześciu okresów 24-godzinnych, licząc od zakończenia poprzedniego tygodniowego okresu odpoczynku. Normy dotyczące czasu prowadzenia pojazdu, dziennego i tygodniowego okresu odpoczynku, obowiązują także kierowcę wykonującego przewozy na rzecz więcej niż jednego podmiotu.

Pracodawcy wobec czasu pracy kierowców

Do kierowców zatrudnionych w transporcie drogowym mogą być stosowane rozkłady czasu pracy,  w których jest dopuszczalne przedłużenie wymiaru czasu pracy do 10 godzin na dobę, a do pozostałych kierowców do 12 godzin na dobę – w ramach systemu równoważnego czasu pracy. W systemie równoważnego czasu pracy wymiar czasu pracy przedłużony w poszczególnych dniach jest równoważony skróconym czasem pracy w innych dniach lub dniami wolnymi od pracy. Okres rozliczeniowy nie może być dłuższy niż 1 miesiąc. W szczególnie uzasadnionych przypadkach okres rozliczeniowy może być przedłużony, nie więcej jednak niż do 3 miesięcy.

Przy pracach uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych okres rozliczeniowy może być przedłużony, nie więcej jednak niż do 4 miesięcy. Do kierowców zatrudnionych w transporcie drogowym może być stosowany, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, system przerywanego czasu pracy według z góry ustalonego rozkładu, przewidującego nie więcej niż jedną przerwę w pracy w ciągu doby, trwającą nie dłużej niż 5 godzin. W przypadku gdy kierowca wykonuje przewozy regularne, przerwa może trwać nie dłużej niż 6 godzin, jeżeli dobowy wymiar czasu pracy nie przekracza 7 godzin.

Za czas przerwy kierowcy przysługuje prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia. Podczas przerwy kierowca może swobodnie dysponować swoim czasem. Przy ustalaniu rozkładu czasu pracy w systemie przerywanego czasu pracy stosuje się przepisy dotyczące przerw przeznaczonych na odpoczynek, chyba że przerwa przewidziana w ustalonym rozkładzie czasu pracy następuje nie później niż po upływie okresu, po którym kierowcy przysługuje przerwa przeznaczona na odpoczynek.

Podstawa prawna

:

• Ustawa z 24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy o zakładach opieki zdrowotnej i szkolnictwie wyższym (Dz.U. z 2007 r. Nr 176, poz. 1240);
• Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zmianie ustawy o czasie pracy kierowców oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2007 r. Nr 99 poz. 661).

Przemysław Gogojewicz