Przeprowadzając kontrolę w przedsiębiorstwie znajdującym się w stanie upadłości, inspektor pracy powołany z ramienia Państwowej Inspekcji Pracy może napotkać szereg problemów związanych z upadłością zakładu pracy. W przypadku ogłoszenia upadłości likwidacyjnej problemem staje się samo dopuszczenie kontroli zwłaszcza w zakresie wynagrodzeń pracowniczych.

Ograniczenia prawne

Ograniczenia w zakresie wynagrodzeń pracowniczych wynikają z art. 145 prawa upadłościowego i naprawczego, który stanowi, że postępowanie sądowe i administracyjne w sprawie wszczętej przeciwko upadłemu przed dniem ogłoszenia upadłości o wierzytelność lub inne należności, które podlegają zaspokojeniu z masy upadłości, może być podjęte przeciwko syndykowi, jednak tylko w przypadku, gdy w postępowaniu upadłościowym wierzytelności te po wyczerpaniu trybu określonego ustawą nie zostały umieszczone na liście wierzytelności.

Art. 31 Kodeksu pracy stanowi, że za pracodawcę będącego jednostką organizacyjną czynności z zakresu prawa pracy dokonuje osoba lub organ zarządzający tą jednostką albo inna wyznaczona do tego osoba. Przepis ten stosuje się odpowiednio do pracodawcy będącego osoba fizyczną, jeżeli nie dokonuje on osobiście czynności, o których mowa w tym przepisie. A zatem syndyk, obejmując zarząd przedsiębiorstwa, nie staje się pracodawcą w rozumieniu art. 3 Kodeksu pracy, a jedynie osobą zarządzającą zakładem pracy w rozumieniu art. 31 ustawy.

Pogląd ten znajduje potwierdzenie w wyroku Sądu Najwyższego z dnia18 czerwca 2002 r. (sygn. akt I PKN 171/01 Prawo Pracy 2003/4/35), w którym SN uznał, że syndyk, który obejmuje z mocy samego prawa majątek upadłego, zarządza tym majątkiem przeprowadza jego likwidację (art. 90 Prawa upadłościowego) i kontynuując działalność upadłego pracodawcy, staje się jego organem zarządzającym, a przeto z mocy samego prawa uzyskuje status podmiotu dokonującego za pracodawcę w upadłości czynności w sprawach z zakresu prawa pracy w rozumieniu art. 3 Kodeksu pracy.”

W związku z tym, przedsiębiorstwo objęte upadłością likwidacyjną jest nadal pracodawcą w rozumieniu Kodeksu pracy, a zmiana dotyczy jedynie podmiotu wykonującego czynności w sprawach z zakresu prawa pracy. 

Wynagrodzenia pracownicze i inne należności wypłacane przez syndyka

Wierzytelności i należności podlegają zaspokojeniu przez syndyka z funduszów masy upadłości, co wynika z art. 342 ust. l prawa upadłościowego i naprawczego. Zasadą jest, że należności dalszej kategorii zaspokaja się dopiero po całkowitym zaspokojeniu wszystkich należności poprzedzającej kategorii.

Należności ze stosunku pracy oraz z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne są niejako uprzywilejowane. Nie tylko korzystają z pierwszeństwa zaspokojenia w podziale funduszów masy upadłości, ale także są zaspokajane, za zgodą sędziego komisarza, w miarę wpływu do kasy upadłości sum pieniężnych. Należności te zostają zaspakajane w całej swojej rozciągłości i dopóki w całości nie zostaną zaspokojone nie będzie mowy, aby syndyk zaspakajał kolejne należności z masy upadłościowej (art. 343 ust. l Prawa upadłościowego i naprawczego).

Zgodnie z art. 230 ust. 2 pkt 2 ustawy prawa upadłościowego i naprawczego wyróżnić można dwie kategorie należności pracowniczych zaliczonych do kosztów postępowania upadłościowego:

• wynagrodzenie osób, które za zgodą sędziego-komisarza zostały zatrudnione przez syndyka, nadzorcę sądowego albo zarządcę, albo którym, za zgodą sędzię go-komisarza, zlecono wykonanie czynności;
• wynagrodzenie pracowników zatrudnionych w przedsiębiorstwie upadłego należne za okres po ogłoszeniu upadłości oraz odprawy i odszkodowania, związane z rozwiązaniem umów o pracę, przysługujące tym pracownikom.

Należy zwrócić uwagę, że odprawy i odszkodowania wchodzą w skład kosztów postępowania upadłościowego tylko wtedy, gdy zdarzenie uzasadniające ich wypłatę nastąpiło po ogłoszeniu upadłości.

Zasadniczo inspektor pracy nie jest powołany do kontrolowania, czy syndyk prawidłowo wykonuje swoje obowiązki związane z wypłatą wynagrodzeń pracowniczych, a zwłaszcza, czy wypłaca pracownikom wynagrodzenia w miarę napływu środków. W przypadku uzasadnionych podejrzeń, co do prawidłowości działań syndyka, warto jednak poinformować pracownika składającego skargę o możliwości zwrócenia się do nadzorującego przebieg postępowania upadłościowego sędziego-komisarza z wnioskiem o wydanie syndykowi polecania odpowiednich działań. Nie ma przeszkód formalnych, aby tego rodzaju dokument sygnalizujący przypuszczalne nieprawidłowości skierował do sędziego-komisarza inspektor pracy.

Wynagrodzenia przed ogłoszeniem upadłości

Najczęściej problemy z wypłatą dotyczą wynagrodzeń należnych za okresy przed ogłoszeniem upadłości, czyli zaliczanych do wierzytelności upadłościowych. Wynagrodzenia takie z urzędu wpisywane są na listę wierzytelności. Syndyk uwzględnia je w planie podziału, a następnie realizuje zgodnie z zasadami przewidzianymi w prawie upadłościowym i naprawczym.

W przypadku ogłoszenia upadłości likwidacyjnej nie jest celowe ani właściwe wydawanie nakazu płatniczego obejmującego wynagrodzenia pracownicze zaległe za okres przed ogłoszeniem upadłości. Dodatkowo przemawia za tym fakt, że w czasie trwania postępowania upadłościowego-likwidacyjnego nie jest możliwe wszczęcie ani prowadzenie egzekucji administracyjnej.

Wprawdzie wynagrodzenia i inne świadczenia ze stosunku pracy należne pracownikom za okres po ogłoszeniu upadłości nie są zaliczane do wierzytelności upadłościowych, lecz stanowią tzw. wierzytelności w stosunku do masy (długi masy upadłości), niemniej także tryb ich zaspokajania uregulowany został w prawie upadłościowym i naprawczym. Według przepisu wydanie nakazu płatniczego na długi masy upadłości należności powodowałoby, podobnie jak w przypadku zaległości powstałych przed ogłoszeniem upadłości, powstanie kolizji dwóch odrębnych postępowań zmierzających do zaspokojenia roszczeń pracowniczych mianowicie postępowania administracyjnego i sądowego.

Zgodnie bowiem z art. 146 ust. 4 prawa upadłościowego i naprawczego, w czasie postępowania upadłościowego niedopuszczalne jest wszczęcie postępowań egzekucyjnych z masy upadłości przeciwko upadłemu. Z kolei wydanie wystąpienia budzi zastrzeżenia ze względu na jego zakres przedmiotowy wynikający z art. 9 pkt. 5 ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy.

Upadłość układowa

W sytuacji ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu, zarząd masy upadłości sprawuje co do zasady sam upadły. W takim wypadku wyznaczony zostaje nadzorca sądowy dla sprawowania nadzoru nad czynnościami upadłego oraz nad jego przedsiębiorstwem. Jeżeli upadły został pozbawiony zarządu, sąd ustanawia zarządcę, który obejmuje zarząd nad całością lub częścią masy upadłości. W przypadku, gdy pozostawiono upadłemu zarząd nad częścią masy upadłości, a co do pozostałej części zarząd powierzono upadłemu, w sprawach objętych tym zarządem zarządca pełni czynności zastrzeżone dla nadzorcy sądowego.

Jeżeli sąd ogłosił upadłość z możliwością zawarcia układu, upadły jest w terminie miesiąca zobowiązany złożyć propozycje układowe. Prawo złożenia propozycji układowych mają także nadzorca sadowy, zarządca i wierzyciel. O ile propozycje układowe zostaną przyjęte, zawarty zostaje układ określający sposób restrukturyzacji zobowiązań upadłego.

Co do zasady, układ nie obejmuje wierzytelności ze stosunku pracy. Pracownik może jednak wyrazić zgodę na objęcie układem należnego wynagrodzenia. Zgoda powinna być wyrażona w sposób bezwarunkowy i nieodwołalny, najpóźniej przed przystąpieniem do głosowania nad układem (art. 273 ust. 2 Prawa upadłościowego i naprawczego).

Pracownik może wyrazić zgodę na objęcie wynagrodzenia układem. W takim wypadku prowadzenie egzekucji administracyjnej jest możliwe do momentu uprawomocnienia się postanowienia sądu, zatwierdzającego układ (o ile sędzia-komisarz nie zawiesi postępowania egzekucyjnego). W związku z tym wydanie nakazu płatniczego jest możliwe do momentu uprawomocnienia się postanowienia. W późniejszym okresie wydawanie nakazu płatniczego jest bezcelowe, z uwagi na fakt, że nie jest możliwe prowadzenie egzekucji wynagrodzeń pracowniczych objętych układem oraz ze względu na sprzeczność z celem, dla jakiego prowadzone jest postępowanie układowe.

Zgodnie z art. 138 ust. l prawa upadłościowego i naprawczego jeżeli ustanowiono zarząd własny upadłego, nadzorca sądowy wstępuje z mocy prawa do postępowań sądowych i administracyjnych dotyczących masy upadłości prowadzonych na rzecz lub przeciwko upadłemu. Zapis nie jednakże rozstrzyga kwestii, w jakim charakterze nadzorca sądowy wstępuje do postępowań administracyjnych, w których stroną jest upadły. Jednakże, w postępowaniu administracyjnym występować mogą osoby trzecie, które są uprawnione do dokonywania czynności procesowych. Są to tzw. podmioty na prawach strony do których zaliczyć można związki zawodowe i prokuratora. Nadzorca sądowy, wstępując z mocy prawa do postępowania administracyjnego, staje się właśnie podmiotem tego postępowania na prawach stron.

Upadłość przedsiębiorstwa a pracowniczy fundusz socjalny

Zgodnie z art. 64 ust. l prawa upadłościowego i naprawczego mienie przeznaczone na pomoc dla pracowników upadłego i ich rodzin, stanowiące zgromadzone na odrębnym rachunku bankowym środki pieniężne zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, tworzonego na podstawie przepisów o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, wraz z przypadającymi po ogłoszeniu upadłości kwotami pochodzącymi ze zwrotu udzielonych pożyczek na cele mieszkaniowe, wpłatami odsetek bankowych od środków tego funduszu oraz opłatami pobieranymi od korzystających z usług i świadczeń socjalnych finansowanych z tego funduszu, organizowanych przez upadłego nie wchodzi w skład masy upadłości. Art. 64 ust.2 ustawy stanowi, że mieniem zarządza upadły, chyba że został ustanowiony likwidator, kurator bądź przedstawiciel albo reprezentant upadłego, ustanowiony na podstawie przepisów o przedsiębiorstwach państwowych, wydatkując zgromadzone na odrębnym rachunku bankowym funduszu środki na cele, według zasad określonych w przepisach o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. Niewykorzystane środki zwiększają Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.

Przeprowadzając kontrole w zakresie zakładowego funduszu świadczeń socjalnych w zakładzie pracy znajdującym się w stanie upadłości, inspektor pracy powinien uzyskać niezbędne informacje i dokumenty na temat funduszu od upadłego.

Jeżeli zarząd nad zakładem pracy znajdującym się w upadłości powierzono syndykowi lub zarządcy, pewne wątpliwości wiązać się mogą z ustaleniem osoby, która podpisze w takim przypadku protokół z kontroli. Trudno bowiem żądać od syndyka lub zarządcy, aby podpisał się pod ustaleniami, za które nie odpowiada.

Praktycznym rozwiązaniem w tym przypadku jest wydzielenie w protokole pokontrolnym części dotyczącej zakładowego funduszu świadczeń socjalnych i zobligowanie upadłego do złożenia podpisu potwierdzającego zgodność ustaleń w tym zakresie ze stanem faktycznym lub też zamieszczenie ustaleń w załączniku do protokołu podpisanym przez upadłego.

Często zdarza się, że w momencie ogłoszenia upadłości w stosunku do funduszu pracy istnieją zaległości. Przepisy nie określają jednoznacznie, czy syndyk-zarządca jest zobowiązany do odprowadzenia zaległego odpisu. Podobnie zresztą dyskusyjna jest kwestia, czy syndyk i zarządca zobowiązani są do odprowadzania odpisów bieżących.

Postępowanie egzekucyjne organów PIP w postępowaniu upadłościowym

Postępowanie egzekucyjne administracyjne prowadzone przez organy PIP, wszczęte przeciwko upadłemu przed ogłoszeniem jego upadłości ulega zawieszeniu z mocy prawa z data ogłoszenia upadłości obejmującej likwidacje majątku upadłego (art.146 ust. l Prawa upadłościowego i naprawczego). Zawieszenie może nastąpić zarówno na etapie poprzedzającym stosowanie egzekucji, jak i w jej toku.

Warto podkreślić, że zawieszenie postępowania egzekucyjnego następuje z urzędu. Momentem, który decyduje faktycznie o zawieszeniu postępowania, jest uzyskanie informacji o ogłoszeniu upadłości. Następuje ono z datą wydania postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Sumy uzyskane w zawieszonym postępowaniu i niewydane wierzycielowi, w tym wypadku pracownikowi, należy przekazać do masy upadłości, zgodnie z art.146 ust.2 Prawa upadłościowego i naprawczego.

Ustawa o postępowaniu upadłościowym i naprawczym nie określa procedury w sprawie zawieszenia postępowania, zastosowanie znajduje tutaj art. 56 § 3 ustawy z dn. 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Przepis ten stanowi, że organ egzekucyjny wydaje postanowienie w sprawie zawieszenia postępowania egzekucyjnego. W okresie zawieszenia postępowania egzekucyjnego nie biegną żadne terminy. A zatem zaspokojenie wierzycieli – pracowników – odbywa się wyłącznie według reguł postępowania upadłościowego, czyli w zasadzie przez podział funduszów masy. Nie jest dopuszczalne prowadzenie egzekucji do składników masy upadłości. Zakaz prowadzenia egzekucji dotyczy także wierzytelności powstałych po ogłoszeniu upadłości i wynikających z czynności syndyka.

Po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego, postępowanie egzekucyjne umarza się z mocy prawa.

Podstawa prawna: 

• Prawo upadłościowe i naprawcze ( Dz.U. z 2003 r. nr 60, poz. 535 z późn. zm.);
• Uchwała Sądu Najwyższego z 24 marca 1994 r. (sygn. akt I PZP 5/94, OSNAP 1994/1/4).

Przemysław Gogojewicz