Ustalanie kapitału początkowego – staż ubezpieczeniowy

Ustalenie kapitału początkowego opiera się bezpośrednio na stażu ubezpieczeniowym, który wynika z uzyskanych przez osobę zainteresowaną lat składkowych i nieskładkowych. Sposób ustalania tych okresów budzi wiele wątpliwości. Dotyczą one przede wszystkim przyjmowanych na potrzeby kapitału początkowego lat, zwłaszcza przedziału czasowego, z którego można je wybrać. Wpływ okresów nieskładkowych na wysokość samego kapitału jest również nie bez znaczenia w przypadku ustalania kapitału początkowego.

Dla kogo się ustala?

Zgodnie z art. 174 ust. 3 oraz art. 17 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS kapitał początkowy ustala się dla osób, które posiadają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący łącznie co najmniej 6 miesięcy i 1 dzień. Mimo że w tych przepisach mowa jest o obowiązku podlegania ubezpieczeniu przez co najmniej 1 rok, to w myśl art. 174 ust. 9 tejże ustawy staż ubezpieczeniowy zaokrągla się do pełnych lat. Czyli w sytuacji, gdy staż ubezpieczeniowy wynosi powyżej 6 miesięcy ponad pełne lata, to zaokrąglamy go w górę.

W myśl art. 174 ustawy o emeryturach i rentach z FUS przy wyborze zarobków do ustalenia podstawy wymiaru kapitału początkowego stosuje się takie same zasady, jakie obowiązują przy obliczaniu emerytur i rent.

Wynika z tego, że podstawę wymiaru kapitału stanowić będzie przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne z kolejnych 10 lat kalendarzowych.

Zgodnie z art. 174 ust. 3 ustawy lata te mogą być wybrane tylko z okresu od 1 stycznia 1980 r. do 31 grudnia 1998 r. Dopuszcza się również możliwość przyjęcia 20 najkorzystniejszych lat kalendarzowych, wybranych z całego okresu aktywności zawodowej osoby zainteresowanej (podlegania ubezpieczeniu), jednak zgodnie z art. 174 ust. 3 oraz art. 15 ust. 6 wspomnianej ustawy okres ten musi przypadać przed 1 stycznia 1999 r.

Jednakże w tym przypadku, czyli przy ustalaniu podstawy wymiaru z 20 dowolnie wybranych lat kalendarzowych, uwzględnieniu nie podlega tzw. wynagrodzenie zastępcze. Pojęcie to ma zastosowanie w stosunku do osób pracujących poza granicami kraju. Oznacza ono wynagrodzenie innego pracownika zatrudnionego na tym samym lub podobnym stanowisku, na którym pracownik był zatrudniony przed wyjazdem za granicę.

Zgodnie z art. 18 ust. 2 ustawy, jeśli w latach, w których wykonywane było zatrudnienie za granicą, osoba zainteresowana osiągała również wynagrodzenie w kraju, przy ustalaniu podstawy wymiaru kapitału może być przyjęte wyłącznie to ostatnie wynagrodzenie.

10 kolejnych lat

Osoby, które do końca 1998 r. nie ukończyły 30 roku życia, mogą wskazać do wyliczeń kapitału początkowego podstawę wymiaru składek z okresu faktycznego podlegania ubezpieczeniu społecznemu, ale tylko wówczas, jeśli nie mogą wskazać 10 kolejnych lat kalendarzowych w okresie od 1 stycznia 1980 r. do 31 grudnia 1998 r.

Zgodnie z art. 17 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS to samo prawo przysługuje osobom, które do podstawy wymiaru kapitału nie mogą wskazać 10 lat z następujących powodów:

• pełnienia zastępczej lub czynnej służby wojskowej;
• korzystania z urlopu wychowawczego.

Ponadto dotyczy to osób, które w okresie 10 kolejnych lat kalendarzowych wykażą okresy ubezpieczenia za granicą na podstawie umów międzynarodowych.

Zgodnie z art. 174 ust. 2 oraz art. 7 pkt.8 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, okres urlopu bezpłatnego oraz przerw w zatrudnieniu w razie nieudzielenia takiego urlopu małżonkom pracowników skierowanych do pracy w przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych, stałych przedstawicielstwach przy Organizacji Narodów Zjednoczonych i w innych misjach specjalnych, instytutach, ośrodkach informacji i kultury za granicą, powinien być traktowany jak okres nieskładkowy.

Do obliczenia kapitału początkowego wymagane jest ustalenie tzw. współczynnika proporcjonalnego.

Wysokość tego współczynnika zależy od daty objęcia danej osoby po raz pierwszy ubezpieczeniem społecznym. W pewnych przypadkach ustalona już wartość kapitału będzie musiała być przeliczona ponownie.

Pierwszym z etapów liczenia kapitału początkowego jest przemnożenie części kwoty bazowej przez tzw. współczynnik proporcjonalny do wieku ubezpieczonego oraz osiągniętego przez niego do 31 grudnia 1998 r. okresu składkowego i nieskładkowego.

W przypadku osób, które zostały objęte ubezpieczeniem społecznym po raz pierwszy mając ukończone 18 lat, wartość tego współczynnika ustala się zgodnie z tabelą stanowiącą załącznik do ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

Przy obliczaniu kapitału początkowego bierze się pod uwagę wiek osoby starającej się o uzyskanie wysokości stażu ubezpieczeniowego. A zgodnie z art.174 ust. 10 ustawy o emeryturach i rentach z FUS jeżeli miesiące składkowe i nieskładkowe przekraczają pełne lata o ponad 6 miesięcy, to wówczas zaokrągla się je w górę. Natomiast jeżeli liczba miesięcy ponad pełne lata wynosi do 6 miesięcy, to nie liczy ich się do stażu ubezpieczeniowego.

Obliczenie podstawy

Dla osób, które zostały objęte ubezpieczeniem społecznym po raz pierwszy przed osiągnięciem 18 lat – wartość współczynnika oblicza się według wzoru zamieszczonego w art. 174 ust. 8 ustawy, zastępując w nim liczbę 18 wiekiem, w którym powstał obowiązek ubezpieczenia. Wiek ten należy ustalić według faktycznie ukończonych lat przez danego ubezpieczonego – bez stosowania zasad wskazanych w art. 174 ust. 10. Jeżeli osoba ma 17 lat i 10 miesięcy, to faktycznie ukończyła 17 lat.

Sposób liczenia współczynnika zależy bowiem od wieku, w którym dana osoba po raz pierwszy zaczęła podlegać ubezpieczeniu społecznemu.

Do obliczenia podstawy kapitału początkowego potrzebne są następujące dane:

• p – współczynnik; nie może być wyższy od 100 proc., jest zaokrąglany do setnych części procentu;
• wiek ubezpieczonego oznacza wiek w dniu 31 grudnia 1998 r., określony w pełnych latach, jeśli jednak w tym dniu ubezpieczony miał więcej niż 6 miesięcy ponad wiek ustalony w latach, przyjmuje się pełne lata po zaokrągleniu w górę;
• wiek emerytalny oznacza 60 – dla kobiet i 65 – dla mężczyzn;
• staż ubezpieczeniowy – oznacza udowodniony w dniu 31 grudnia 1998 r. okres składkowy i nieskładkowy, w pełnych latach; jeśli ubezpieczony ma więcej niż 6 miesięcy stażu ponad rok, przyjmuje się pełne lata po zaokrągleniu w górę;
• wymagany staż, który wynosi dla kobiet 20, a dla mężczyzn 25.

Zgodnie z pkt.23-25 pisma centrali ZUS z 20 kwietnia 2000 r. za datę objęcia po raz pierwszy ubezpieczeniem społecznym uważa się (dla potrzeb kapitału początkowego) dzień, w którym nastąpiło objęcie ubezpieczeniem społecznym pracowników, osób prowadzących działalność gospodarczą (wcześniej – rzemieślników), osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych, duchownych lub zaopatrzeniem emerytalnym twórców (artystów).

Zasada ta obowiązuje także wówczas, gdy zainteresowany był objęty ubezpieczeniem społecznym i nie opłacał składek na ubezpieczenie z powodu ustawowego zwolnienia z ich opłacania bądź składki te zostały umorzone.

Przepisy te dotyczą również osób przystępujących do ubezpieczenia na swój wniosek, np. wykonujących pracę u pracodawcy zagranicznego, a także pobierających zasiłek dla bezrobotnych lub osób, za które składki opłacał ośrodek pomocy społecznej.

Należy zaznaczyć, że reguła ta nie dotyczy osób objętych ubezpieczeniem społecznym rolników. Oznacza to, że nie można przyjąć daty powstania obowiązku ubezpieczenia społecznego z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w gospodarstwie jako daty początkowej objęcia tym ubezpieczeniem.

Również za datę tę nie można również uznać daty rozpoczęcia czynnej służby wojskowej lub zastępczych jej form oraz służby w Policji, Urzędzie Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej lub w Służbie Więziennej.

Ponowne obliczenie kapitału

W niektórych sytuacjach należy ponownie obliczyć kapitał początkowy. Następuje to w przypadku, gdy osoba, dla której go ustalono, wnioskuje o:

• doliczenie nie uwzględnionych dotychczas okresów składkowych lub nieskładkowych;
• doliczenie wypłaconych dodatkowo składników wynagrodzenia przysługujących za okres, za który wynagrodzenie uwzględnione jest w podstawie wymiaru;
• obliczenie podstawy wymiaru kapitału początkowego z innych lat kalendarzowych, np. z okresu innych 10 lat kalendarzowych lub z okresu 20 lat kalendarzowych;
• wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu zamiast przyjętych wcześniej kolejnych 10 lat kalendarzowych;
• obliczenie podstawy wymiaru kapitału początkowego na zasadach ogólnych zamiast przyjętej podstawy wymiaru renty;
• obliczenie podstawy wymiaru kapitału początkowego od podstawy wymiaru renty z tytułu niezdolności do pracy przeliczonej po ustaleniu kapitału początkowego.

Przy ponownym ustalaniu podstawy wymiaru kapitału początkowego należy przyjąć,
że podstawa wymiaru renty określona w decyzji ponownie ustalającej wysokość renty, może być przyjęta do obliczenia kapitału początkowego wyłącznie wówczas, gdy ostatnim rokiem, z którego wynagrodzenie – dochód uwzględniono w tej podstawie, jest rok 1998.