Czy w Polsce mozna zawierać umowy przewidujące płatność w walucie obcej?

Wielu z nas spotkało sie z umowami zakładającymi płatności w walutach obcych. Czy takie zapisy w umowach są w ogóle legalne? Zobaczmy jak to reguluje polskie prawo.

Wstęp

W prawie polskim obowiązuje zasada walutowości wyrażona w art. 358 Kodeksu cywilnego (dalej „kc”). Zgodnie z nią, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, zobowiązania pieniężne na obszarze Polski mogą być wyrażone tylko w pieniądzu polskim. Wyjątki od tej zasady zawiera ustawa z 18.12.1998 r. – Prawo dewizowe (dalej „pd”), której przepisy regulują zasady zaciągania zobowiązań pieniężnych oraz dokonywania płatności w ramach obrotu dewizowego. Należy jednak podkreślić, że przepisy tej ustawy nie uchylają zasady walutowości w całości, a jedynie przewidują sytuacje, w których art. 358 kc nie ma zastosowania.

Dwa przypadki

Zasada walutowości nie wpływa w zasadzie bezpośrednio na czynności dokonywane przez banki. Obrót dewizowy dokonywany przez bank stanowi czynność bankową, która musi być wymieniona w statucie banku zatwierdzonym przez Komisję Nadzoru Bankowego (art. 5 ust. 2 pkt 7, art. 31 ust. 3 pkt 2, art. 34 ustawy z 29.08.1997 r. – Prawo bankowe, dalej „pb”) oraz objęta odpowiednim upoważnieniem do dokonywania takich czynności obrotu dewizowego, wydanym przez Prezesa Narodowego Banku Polskiego (art. 99 pb w związku z art. 4 ust. 3 pd). Jeżeli powyższe warunki są spełnione, wówczas należy uznać (wynika to też z aktualnej praktyki banków), że taki obrót dewizowy dokonywany przez banki podlega wyłączeniu spod restrykcji wynikających z zasady walutowości.

Jednakże przepis art. 358 kc powinien pozostać w sferze zainteresowań banków, np. w kontekście sekurytyzacji, obrotu wierzytelnościami, czy też zabezpieczania udzielanych kredytów lub pożyczek poprzez przelew na bank wierzytelności przysługujących kredytobiorcy wobec jego kontrahentów. W takich przypadkach rozstrzygnięcie, czy umowa, z której wynikająca wierzytelność została nabyta przez bank, nie narusza zasady walutowości i nie powoduje bezskuteczności nabytych przez bank roszczeń, nabiera pierwszorzędnego znaczenia.

Przedmiotem rozważań będą rzecz jasna jedynie umowy przewidujące zapłatę w walucie obcej, których stroną jest polski podmiot. Wyróżnić tu należy dwa przypadki:

• Zawarcie umowy transgranicznej między polskim podmiotem (rezydentem) a podmiotem zagranicznym (nierezydentem). Wskazać należy, że za nierezydenta uznaje się obecnie nie tylko osobę lub podmiot mający miejsce zamieszkania (siedzibę) poza granicami Polski, ale także krajowe oddziały i przedstawicielstwa osób i podmiotów, które nie mają miejsca zamieszkania (siedziby) w kraju.
• Zawarcie umowy między rezydentami, czyli osobami lub podmiotami, które mają miejsce zamieszkania lub siedzibę w Polsce. Za rezydentów uznaje się również spółki mające w Polsce swoją siedzibę, chociażby całość udziałów w nich miały podmioty zagraniczne.

Reguła i wyjątki

Umowy pomiędzy rezydentem a nierezydentem są stosownie do przepisów pd klasyfikowane jako „obrót dewizowy z zagranicą” (art. 2 ust. 1 pkt 10 lit. a i pkt 12 pd), a w obrocie dewizowym z zagranicą zobowiązania pieniężne mogą być wyrażone w walucie polskiej lub w walutach wymienialnych (art. 13 ust. 1 pd). Art. 13 pd stanowi wyraźny wyjątek od zasady walutowości przewidzianej w art. 358 kc. Oznacza on, że zasada walutowości nie znajduje zastosowania do umów zawieranych między rezydentem a nierezydentem. W tych umowach dopuszczalne jest ustalenie ceny lub wynagrodzenia bądź innej płatności z nich wynikającej (np. kary umownej) w walucie obcej. Niezbędne jest przy tym, aby taka waluta obca była walutą wymienialną. Aktualny wykaz walut wymienialnych zawiera zarządzenie Prezesa Narodowego Banku Polskiego z 7.12.2001 r. (M.P. z 2001 r. nr 45, poz. 738) – patrz tabela. Wykaz obejmuje waluty, które polscy przedsiębiorcy najczęściej stosują w obrocie zagranicznym, tj. euro, dolary amerykańskie, funty brytyjskie czy franki szwajcarskie.

Jeżeli umowa będzie wyrażała zobowiązanie w wymienialnej walucie obcej, to normą jest również dokonanie płatności w tej samej walucie obcej (art. 13 ust. 2 pd). Zapłata nie musi być dokonana w gotówce – może mieć postać przelewu bankowego, czeku lub innego instrumentu finansowego pełniącego funkcję płatniczą, opiewającego na kwotę wyrażoną w takiej walucie obcej. Nie wyklucza to możliwości, aby strony umowy ustaliły, że płatność – po przeliczeniu według określonego kursu – nastąpi w innej walucie wymienialnej lub w złotych polskich. W szczególności strony mogą ustalić, że osobie uprawnionej do otrzymania zapłaty przysługuje wybór waluty płatności (przy czym dłużnik powinien wówczas dokładnie rozważyć, czy taki zapis nie będzie dla niego niekorzystny ze względu na różnice kursowe). Uprawnienie do wyboru alternatywnej waluty płatności jest zgodne z zasadą swobody umów (art. 353¹ kc).

Wyrażenie zobowiązania i dokonanie płatności w niewymienialnej walucie obcej w ramach obrotu dewizowego z zagranicą wymaga uzyskania zezwolenia dewizowego udzielanego przez Prezesa NBP (art. 16 w związku z art. 13 pd). Ponadto w niektórych sytuacjach dopuszcza się stosowanie walut niewymienialnych w bieżącym obrocie dewizowym z zagranicą bez obowiązku uzyskania zezwolenia. Wyjątki te określone są w rozporządzeniu ministra finansów z 8.01.1999 r. (Dz.U. z 1999 r. nr 1, poz. 2) i obejmują m.in. zakup przez rezydentów towarów i usług w celu zaspokojenia potrzeb osobistych oraz umowy barterowe zawierane z nierezydentami mającymi miejsce zamieszkania lub siedzibę w krajach, których waluta narodowa nie została zaliczona do walut wymienialnych. Szczegółowe zasady tych zwolnień określone są w powyższym rozporządzeniu.

Lista sankcji

Naruszenie powyższych zasad wyrażania zobowiązań i dokonywania płatności w obrocie dewizowym z zagranicą w walucie obcej jest przestępstwem skarbowym (art. 102 § 1 i 2 Kodeksu karnego skarbowego z 10.09.1999 r.). Sprawcy grozi za jego popełnienie kara grzywny do 240 stawek dziennych (tj. obecnie nawet do 2,4 mln. zł!).

Ponadto – wobec niejednoznacznego orzecznictwa sądów i poglądów w literaturze prawniczej – nie można wykluczyć, że umowa zawarta w sposób sprzeczny z opisanymi powyżej przepisami zostanie uznana za nieważną z mocy prawa na mocy art. 58 § 1 kc. Istnieje bowiem ryzyko, że umowa wyrażająca płatność w niedopuszczalnej, niewymienialnej walucie obcej zostanie potraktowana jako niemieszcząca się w ramach przepisu art. 13 pd, a w konsekwencji jako sprzeczna z zasadą walutowości z art. 358 kc.

Na obszarze Polski dopuszczalne jest stosowanie klauzul waloryzacyjnych, czyli wyrażanie płatności w złotych polskich, ale według wartości określonego miernika, np. ceny złota, indeksu giełdowego lub notowanych na giełdzie papierów wartościowych, a także kursu innej waluty. Jednakże nie znajdziemy w przepisach polskiego prawa jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy można na obszarze Polski zawierać umowy przewidujące płatność bezpośrednio w walucie obcej. W literaturze prawniczej można odnotować dwa przeciwstawne stanowiska.

Po pierwsze, istnieje pogląd, że rezydenci działający w kraju mogą wyrażać zobowiązania pieniężne w jakiejkolwiek walucie obcej, w tym również w walucie niewymienialnej – na zasadzie wyjątku od art. 358 kc. Ma to wynikać z art. 5 ust. 2 pd, który stanowi, iż rezydenci i nierezydenci mogą dokonywać obrotu dewizowego z zastrzeżeniem ograniczeń określonych w przepisach pd. Ograniczeniem takiej swobody byłby wyłącznie obowiązek uzyskania zezwolenia dewizowego na dokonywanie płatności w walutach obcych między rezydentami, z wyłączeniem płatności między osobami fizycznymi niezwiązanych z prowadzoną przez nie działalnością gospodarczą albo wykonywanym wolnym zawodem (art. 9 pkt 9 pd). Według takiego poglądu, bez ograniczenia wynikającego z art. 358 kc dopuszczalna byłaby przykładowo sprzedaż nieruchomości między osobami fizycznymi z ceną wyrażoną w euro.

Zgodnie z drugim stanowiskiem zasada walutowości ma zastosowanie do wewnętrznego obrotu dewizowego, gdyż przepisy ustawy dewizowej nie tworzą dla takiego obrotu wyraźnego wyjątku od zasady z art. 358 kc. Dotyczy to również sytuacji, w której zezwolenie dewizowe nie jest konieczne, np. opisanego wyżej przypadku, o którym mowa w art. 9 pkt. 9 pd. Zgodnie z tym poglądem umowa pomiędzy polskimi podmiotami wyrażająca zobowiązanie pieniężne w walucie obcej naruszałaby zasadę walutowości, co skutkowałoby nieważnością tej umowy.

Wyłączyć zasadę

Nie rozstrzygając o słuszności któregokolwiek z powyższych stanowisk, trzeba stwierdzić, że nie można wykluczyć ryzyka uznania umowy zawartej między rezydentami wyrażającej płatność w walucie obcej za sprzeczną z zasadą walutowości z art. 358 kc. Nasuwa się więc pytanie, w jaki sposób uchronić się od restrykcji wynikających z powyższego przepisu.

Po pierwsze, można w umowie wyrazić zobowiązanie w złotych polskich, ale jednocześnie wprowadzić możliwość dokonania płatności w walucie obcej. Strony powinny wówczas w umowie ustalić sposób przeliczenia wartości świadczenia z waluty polskiej na walutę obcą, w której zostanie dokonana płatność.

Po drugie, można rozważyć przyjęcie klauzuli, że umowa podlega prawu obcemu. W takim wypadku nie znajdą zastosowania przepisy prawa polskiego, w tym zasada walutowości wyrażona w art. 358 kc. Poddanie umowy prawu obcemu jest dopuszczalne wtedy, gdy wybrane prawo pozostaje w związku z zobowiązaniem (np. gdy jest to prawo państwa, w którym ma siedzibę sąd rozstrzygający spory pomiędzy stronami umowy) oraz jeżeli umowa nie dotyczy nieruchomości położonej w Polsce. Postanowienie umowne o wyborze prawa będzie skuteczne pod warunkiem, że w świetle wybranego prawa obcego (I) postanowienie o wyborze prawa jest dopuszczalne, (II) wyrażanie i dokonywanie płatności w walucie obcej jest legalne oraz (III) przepisy wybranego prawa nie przewidują, że w danej sytuacji stosuje się przepisy prawa polskiego (tzw. odesłanie zwrotne).

Po trzecie, zasada walutowości odnosi się do zobowiązań wyrażanych na obszarze Polski. Z brzmienia tego przepisu można wywnioskować, że zasada walutowości obowiązuje, jeżeli miejsce zawarcia umowy przewidującej płatność w walucie obcej znajduje się na terytorium Polski. Jeżeli taka umowa zostanie zawarta poza krajem, mamy wówczas do czynienia z obrotem dewizowym z zagranicą, a umowa ta podlega regulacji art. 13 pd. Stosuje się do niej te same zasady, jakie obowiązują umowę między rezydentem a nierezydentem, a więc art. 358 kc nie będzie miał tutaj zastosowania.

Trzeba jednakże podkreślić, że żaden z tych sposobów nie zwolni stron umowy z restrykcji wynikających z pd, w szczególności z obowiązku uzyskania zezwolenia dewizowego, jeśli przepisy pd będą tego wymagały dla dokonania płatności dewizowej.

Przed polskim sądem

W przypadku, gdy strona umowy (dłużnik) nie zapłaci umówionej sumy w walucie obcej, druga strona (wierzyciel) może domagać się przed sądem należytego wykonania umowy. W takim wypadku wierzyciel pozywając dłużnika powinien wyraźnie wskazać, że żąda, aby dłużnik zapłacił w walucie obcej, a wówczas sąd w wyroku tak zasądzi. Ewentualne odsetki np. z tytułu opóźnienia w zapłacie będą również zasądzone w walucie obcej (o ile nie umówiono się inaczej, obowiązuje stopa odsetek ustawowych wynosząca 8 procent w stosunku rocznym). Wierzyciel może również – obok roszczenia o wykonanie zobowiązania lub zamiast tego roszczenia – zażądać naprawienia szkody wyrządzonej przez dłużnika. W tej sytuacji zasądzone świadczenie odszkodowawcze będzie wyrażone w pieniądzu polskim (stosownie do zasady walutowości), mimo iż w zobowiązaniu podstawowym przedmiotem świadczenia była waluta obca.

Z powyższego wynika, że wierzyciel wytaczając przeciwko dłużnikowi powództwo powinien wyraźnie wskazać, czy domaga się wykonania zobowiązania, czy też – przysługującego mu alternatywnie – odszkodowania z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania. Wybór podstawy roszczenia może mieć bowiem wpływ na walutę, w której sąd zasądzi świadczenie.

Wyrok zasądzający kwotę w walucie obcej będzie egzekwowany w ten sam sposób, jak wyrok zasądzający kwotę w walucie polskiej. Komornik prowadzący egzekucję dokona ściągnięcia żądanej kwoty nie tylko ze środków, które dłużnik posiada w zasądzonej walucie obcej (kiedyś nie było to oczywiste), lecz może przeprowadzić egzekucję również ze środków pieniężnych dłużnika w innej walucie, w tym również w złotych polskich, a także ze wszelkich innych składników majątkowych przez ich spieniężenie na potrzeby zaspokojenia zasądzonej należności. Wyegzekwowane sumy powinny być przez komornika niezwłoczne przeliczane na właściwą walutę obcą i przekazywane wierzycielowi. W takiej sytuacji komornik musi zakupić tę walutę według kursu ogłaszanego przez Prezesa NBP. Ponieważ w przepisach prawa brakuje jednoznacznych reguł co do sposobu przeliczania walut, problematyczny jest zarówno rodzaj kursu ogłaszanego przez NBP, jaki komornik powinien przyjąć jako podstawę przeliczenia, jak i właściwa data dokonania takiego przeliczenia.

Warto przy okazji zaznaczyć, że w przypadku upadłości, bądź też otwarcia postępowania układowego wobec dłużnika, wierzyciele, którym przysługują wierzytelności w walucie obcej, mogą zażądać ich wciągnięcia na listę wierzytelności po obligatoryjnym przeliczeniu na walutę polską. Przeliczenie następuje według średniego kursu walut ogłoszonego przez Prezesa NBP w dniu otwarcia postępowania upadłościowego lub układowego. Naszym zdaniem nie wyłącza to jednak możliwości spłacenia tych wierzytelności na żądanie wierzyciela (jeżeli w ogóle nastąpi, choćby w części) w walucie obcej, po przeliczeniu według aktualnego kursu ogłoszonego przez Prezesa NBP.

Nowe prawo

Z dniem 1 października 2002 roku weszła w życie nowa ustawa – Prawo dewizowe (dalej „npd”), nad którą trwają aktualnie prace parlamentarne. Projekt ustawy – wbrew zgłaszanym propozycjom – nie skreśla ani nie zmienia art. 358 kc. Nie przewiduje również odpowiednika obecnego art. 13 pd ani nie wprowadza innego wyraźnego wyjątku od zasady walutowości. Stanowi natomiast ogólnikowo w art. 3 npd, że „dokonywanie obrotu dewizowego jest dozwolone”, z zastrzeżeniem ograniczeń polegających na obowiązku uzyskania w określonych przypadkach zezwolenia dewizowego. Jeżeli – zgodnie z zamiarem ustawodawcy – npd ma stanowić kolejny krok na drodze liberalizacji rynku walutowego w Polsce, to powyższą ogólną normę wyrażoną w art. 3 npd trzeba chyba potraktować jako przepis, który wyłączy stosowanie zasady walutowości do całego obrotu dewizowego (tj. zarówno do obrotu dewizowego z zagranicą, jak i wewnętrznego obrotu dewizowego) w chwili wejścia nowej ustawy w życie. Gdyby przyjąć przeciwne stanowisko, skutkiem wejścia w życie nowej ustawy byłby obowiązek respektowania art. 358 kc przy wszystkich umowach zawieranych w kraju w ramach obrotu dewizowego, a nie jest to zapewne intencją ustawodawcy.

Reasumując, umowy zawierane w walutach obcych naszym zdaniem nie podlegają art. 358 kc, natomiast stosowanie zasady walutowości ograniczyło się w praktyce np. do odszkodowań lub alimentów albo innych zobowiązań, które nie będą wynikały z umów.

Karol Rutkowski, Mariusz Hyla Karol Rutkowski jest partnerem odpowiedzialnym za praktykę bankowości i rynków kapitałowych w międzynarodowej firmie prawniczej Lovells w Warszawie. Mariusz Hyla jest aplikantem radcowskim oraz pracownikiem tej firmy.